>> HOMEpage

Academiebibliotheek Franeker
Collectie Tiara, oude signaturen, veiling bibliotheekboeken
&
Copernicus met van Gemma Frisius gecopiëerde aantekeningen

Bewerking van het onderdeel 'bibliotheek Tiara' uit
De Franeker academiebibliotheek vóór 1700
in: Freonen om ds. J.J. Kalma hinne, Leeuwarden 1982, 266-284.
M.H.H. Engels, juli 2009, herzien september 2010 resp. december 2012

9{714{1

Na de dood van professor Petreius Tiara, graecus en medicus, op 9 februari 1586 werd het merendeel van zijn bibliotheek door de Staten van Friesland van de erfgenamen aangekocht ten behoeve van de Franeker academiebibliotheek. In de bibliotheekcatalogus van 1644 vonden we ruim 200 werken die voor of in 1585 gedrukt zijn en waarbij geen schenker vermeld wordt. Ongeveer 50 titels bleken aanwinsten van latere datum. De resterende 150 hebben we in de Provinciale Bibliotheek van Friesland - begin 21ste eeuw opgegaan in Tresoar - nagetrokken: daar bevindt zich nu de bibliotheek van de voormalige Franeker academie. Zo'n 50 boeken (folianten) met handschriftelijke aantekeningen van Petreius Tiara kwamen daarbij aan het licht. We schatten dat er nog eens 50 (folianten zonder aantekeningen en quarto-uitgaven) van Tiara afkomstig zijn en dat de eerste aankopen van de overheid ook ongeveer 50 werken betroffen.
De bibliotheek van Tiara leverde naast medische handboeken werken op van Griekse schrijvers: filosofen, historici, grammatici en mathematici. Een lijst van boeken met handschriftelijke aantekeningen van Tiara volgt hier met vermelding van de tegenwoordige signaturen.


Godgeleerdheid
01AMBROSIUS, Omnia opera. 4 dln. in 2 bdn. Bazel, Joh. Froben1491-1527589 Gdg
cat. 1601
4{1,2
02CHRYSOSTOMUS, Joannes, Opera. 5 dln. in 2 bdn. Bazel, A. Cratander1522-1525601 GdgHs. aant.: Liber Theodardi Simonis Vicarii in Franeker/ pro ecclesia franekerensicat. 1601
4{3-5
03CYPRIANUS, Caecilius, Opera . . . a mendis repurgata per Des. Erasmum. Bazel, officina Hervagiana1540611 Gdg
cat. 1601
3{7?
04DIVINAE scripturae, veteris ac novi testamenti, omnia. [Graece]. Bazel, J. Hervagius154567 Gdg
cat. 1601
5{4
05EPIPHANIUS, Contra octoginta haereses opus eximium, Panarium sive capsula medica apellatum . . . graece . . . Bazel, [J. Hervagius][1544]622 GdgHs. aant.: Constitit 48 st. anno 1565; πετρηιου τιαραcat. 1601
4{4
06ERASMUS, Opera omnia ... novem tomis distincta. Bazel, H. Froben & N. Episcopius1540-1541739 Gdg
cat. 1601
5{1-9
07JUSTINUS philosophus et martyr, [Opera graece]. Ex bibliotheca regia. Parijs, officina R. Stephani
Hierbij: CLEMENS Alexandrinus, [Titus Flavius, Opera omnia. Graece]. Ex bibliotheca medicea. [Florence, L. Torrentinus, 1550]
1551643 Gdg
cat. 1601
4{1
08SYNESIUS, [Opera, Graece]. Ex bibliotheca regia. Parijs, officina A. Turnebi
Hierbij: IRENAEUS, Opus [adversus haereses] . . . Des. Erasmi . . . emendatum . . . Bazel, J. Froben, 1548
1553662 Gdg
cat. 1601
3{6
09TAULER, Johann, Predigten. Bazel, A. Petri1522718 Gdgfol. 318 verso: Taulerus Petreji Tiaraecat. 1601
6{3
10TERTULLIANUS, Q[uintus] Septimius Florens, Scripta. Bazel,J. Froben1562664 Gdg
cat. 1601
3{7
Wijsbegeerte
11AMMONIUS Hermeus, Commentaria in librum [Aristotelis] peri Hermenias. MA(R)GENTINUS Mitylensis, In eundem enarratio. PSELLUS, Michael, Paraphrasis in librum peri Hermenias. AMMONIUS Hermeus, In decem categorias [Aristotelis. Graece. Venetië], A. Manutius, [1503]
86 Wsbgeerste schutblad: Petreji Tiarae Medici; tweede schutblad: Petreji Tiarae Medici και του φιλου αυτουcat. 1601
15{2
12ARISTOTELES, Opera [graece] . . . per Des. Eras. Roterodamum. Bazel, J. Bebel153169 Wsbg
cat. 1601
14{6
13ARISTOTELES ... in tres tomos. 3 dln. in 2 bdn. Bazel, J. Oporinus153173 Wsbg
14{7,8
= cat. 1601
14BOETHIUS, Anicius Manlius Severinus, In omnibus philosophiae partibus . . . opera. Bazel, H. Petri, [1546]
150 Wsbg
cat. 1601
15{8
15EUSTRATIUS et alii insignes Peripatetici, Commentaria in libros decem Aristotelis de moribus ad Nicomachum, una cum textu suis in locis adiecto. [Graece. Venetië, in aedibus haeredum Aldi Manutii, et Andreae Asulani soceri]
Hierbij: PROCLUS Diadochus, In primum eius [= Euclidis] librum commentariorum libri IV. [Graece. Bazel, J. Hervagius, 1533]
[1536]99 Wsbg
cat. 1601
15{5
16PLATO, Opera omnia, cum comm. PROCLI in Timaeum et Politica. [Graece]. Adj. sentent. et verb. index cura Jo. OPERINI et Sym. GRYNAEI. Bazel, J. Valderus154355 Wbg
14{1
= cat. 1601
17SEXTUS Empiricus, Adversus mathematicos. Antwerpen, Chr. Plantijn1569122 Wsbg
cat. 1601
17{6
18SIMPLICIUS, Commentaria in tres libros Aristotelis de anima. ALEXANDER Aphrodiseus, Commentaria in librum de sensu et sensibili. MICHAEL Epheseus, Annotationes in librum de memoria et reminiscentia. [Graece. Venetië, in aedibus Aldi et Andreae Asulani soceri]
Hierbij: SIMPLICIUS, Commentaria in quatuor Aristotelis libros de coelo, cum.textu ejusdem. [Graece, idem] 1526
152793 Wsbg
cat. 1601
15{4
19SIMPLICIUS, In Aristotelis Categorias. [Graece]. Bazel, M. Isingrinius155194 WsbgFraaie oudeband met blind- en goudstempeling; eigendomsstempel in goud: P.T. 1576cat. 1601
15{3
Geneeskunde
20AEGINETA, Paulus, Libri septem. [Graece]. Bazel, [A. Cratander]1538106 GnkOnder het drukkersmerk op de laatste blz.: πετρηιου του τιαρα ιατρου; met register van de hand van Tiaracat. 1601
12{8
21AMIDENUS, Aetius, Libri medicinales octo. [Graece. Venetië, in aedibus haeredum] Aldi Manutii, [et Andreae Asulani]1534107 Gnk
cat. 1601
12{1
22AVICENNA, Canon de medicina. Venetië, D. Bertochus
Hierbij: AVICENNA, Cantica de medicina. Venetië, A. de Soziis, 1484
1490112 GnkOp 1 recto: Avicenna Petreji Tiaraecat. 1601
13{1
23GALENUS, Librorum pars prima - quinta. Ed. Adr. ASULANUS, J. Bapt. OPIZO et G. AGRICOLA. [Graece]. Venetië, in aedibus Aldi et Andreae Asulani[1525]119 Gnk
cat. 1601
12{3-7
24GATENARIA, Marcus, Omnes libri. Bazel, H. Petri
Hierbij: SORANUS, ORIBASIUS, PLINIUS, APULEIUS, De re medica. [Bazel, in aedibus Andreae Cratandri, 1528]. AETIUS Amidenus, De cognoscendis et curandis morbis sermones sex. Bazel, officina Frobeniana, 1533.
[1537]102 Gnk
cat. 1601
13{3
25HIPPOCRATES, Omnia opera. [Graece. Venetië, in aedibus] Aldi, [et Andreae Asulani soceri][1526]131 GnkCatalogus 1644, blz. 62: cum notationibus manu Tyaraecat. 1601
12{1
26MESUE, Joannes, De re medica libri tres. Parijs, Chr. Wechel1542228 Gnktitel op sneecat. 1601
13{2
27PARACELSUS, Grosse Wundartzney. Ulm, H. Varnier
Hierbij: DRYANDER, Joannes, Artzenei Spiegel. Frankfort, Chr. Egenolffs Erben, [1557]. REIFF, Walter, Frawen Rosengarten. Frankfort, Chr. Egenolff, [1545]
1536945 Gnk
cat. 1601
14{7
28TORINUS, Albanus, Paraphrasi in libros V Alexandri Tralliani. Bazel, H. Petri
Hierbij: ALBUCAS, Methodus medendi. Bazel, H. Petri, [1541]
1541179 GnkHs. aant.: Sum Jacobi Gerardi Schagii a Cronenburch nec muto dominum. Factus sum postea Petreji Tiarae libercat. 1601
12{10
29TRALLIANUS, Alexander, Lib. XII; RHAZAE de pestilentia libellus. [Graece]. Parijs, Rob. Stephanus1526-1550177 GnkOnder het drukkersmerk op de laatste blz.: Petreji Tiaraecat. 1601
12{9
Redekunst/Taalkunde
30CICERO, Marcus Tullius, Opera, 4 dln. in 2 bdn. Bazel, officina Hervagiana1534934 TL
cat. 1601
9{4,5
31DEMOSTHENES, Orationes duas et sexaginta. [Graece]. Bazel,J. Hervagius1532793 TLHs. aant.: O. Gratingacat. 1601
9{2
32DICTIONARIUM graecolatinum. Bazel, ofiicina Henricpetrina[1565]1209 TL
cat. 1601
16{7? of 8?
33PEROTTUS, Nicolaus, Cornucopiae seu latinae linguae commentarii. Bazel, V. Curio1526985 TL
cat. 1601
17{9
34VARINUS Phavorinus, Dictionarium totius linguae Graecae. Bazel, [R. Winter]15381207 TL
cat. 1601
16{6
Geschiedenis
35BUDAEUS, Gulielmus, De asse et partibus eius libri quinque. [Parijs, in chalcographia Ascensiana]
[1524]235 GGeschenk van Edwer van Hoxwier, 16 mei 1578cat. 1601
16{10
36Philippus COMINAEUS, FROSSARDUS, Claudius SESELLIUS . . . e gallice in latinum sermonem conversi. Frankfort, officina A. Wecheli
Hierbij: CASSIODORUS, Aurelius, Variarum libri XII. Augsburg, ex aedibus H. Silicei, 1533. AMMIANUS Marcellinus. [Augsburg, in aedibus S. Otmar, 1533]
1578951 G
cat. 1601
7{9
37DIODORUS Siculus, Bibliothecae historicae libri quindecim de quadraginta. [Graece. Bazel], H. Stephanus1559474 GHs. aant.: Emptus 3 Carleis et stuveris 4cat. 1601
7{3
38DIONYSIUS Halicarnasseus, Antiquitatum Romanorum libri X. [Graece]. Ex bibliotheca regia. Parijs, officina R. Stephani
Hierbij: DIONYSIUS Halicarnasseus, De compositione . . . [Graece]. Parijs, officina R. Stephani, 1548. APPIANUS Alexandrinus, Romanorum historiarum . . . [Graece]. Ex bibliotheca regia. Parijs, C. Stephanus, 1551
1546478 G
cat. 1601
7{1
39HERODOTUS, Libri novem. [Graece]. Bazel, officina Hervagiana
Hierbij: GEMISTUS, Georgius. THUCYDIDES cum scholiis. [Graecej. Bazel, officina Hervagiana, [1540]
[1557]449 GHs. aant.: Gratingacat. 1601
7{2
40JOSEPHUS, Flavius, Opera. [Graece]. Bazel, J. Froben15443626 G
cat. 1601
4{6
41POLYBIUS, Historiarum libri. [Graece]. Bazel, J. Hervagius
Hierbij: EUCLIDES, Sex libri priores, de Geometricis principiis . . . Bazel, J. Hervagius, [1550]. AGRICOLA, Georgius, . . . Bazel, J. Froben, 1546
[1529]468 G
cat. 1601
7{5
42SABELLICUS, Marcus Antonius, Enneades. Venetië, B. en M. Venetus1498409 GBezitters: Wigbold van Ewsum, David van Thill, Bernardus Beijema, "Anno 71 post 1500 transii ad Petreium Tiaram"cat. 1601
7{7,8
43ZONARAS, Joannes, Compendium historiarum in tres tomos distinctum. Bazel, J. Oporinus
Hierbij: NICETAS Acominatus Choniates, LXXXVI annorum historia. Bazel, J. Oporinus, 1557
1557877 GBij de houtsnede op de laatste blz.: Zonara Petreji Tiarae
Nicetas, onder de houtsnede: Petreji Tiarae Medici
cat. 1601
7{6
Wis- en Natuurkunde / Aardrijkskunde
44COPERNICUS, Nicolaus, De revolutionibus orbium coelestium libri VI. Neurenberg, J. Petreius
Hierbij: JOANNES de Monte Regio et Georgius PURBACHIUS, In Ptolemaei magnam compositionem annotatio. Bazel, H. Petri, [1543]
Hierbij: JOANNES de Regio Monte, De quadratura circuli. [Neurenberg, J. Petreius, 1533]

1543399 WskHs. aant. in Copernicus, op titelblad in bruine inkt: Sum Regneri Snec[ensis] Broorsma; in zwarte inkt: Broersma 69 [= dierenriemteken Kreeft], daaronder: teken voor de planeet Venus, en twee tekens 5 en 2, d.w.z. 2 mei?; achteraan: Sum Regneri / Regnerus Snecensis Broorsma Frisius
Hs. aant. in het bijgebonden werk: Solini ab Eisinga Frisii 32 st.
cat. 1601
nr. 39 en 42 op E4v?
45PLINIUS secundus, Caius, [Naturalis] historiae mundi libri XXXVII. Bazel,J. Froben1549662 Ntk
cat. 1601
14{2
46SCHRECKENFUCHS, Erasmus Oswald, Commentaria in novas theoricas planetarum Georgii Purbachii. Bazel, H. Petri
Hierbij: FOXIUS Morzillus, Sebastianus, In Platonis Timaeum commentarii. Bazel, J. Oporinus, [1554]
[1556]397 Wsk
cat. 1601
18{3 of 4
47STRABO, De situ orbis. [Graece. Venetië, in aedibus] Aldi, [et Andreae soceri][1516]13 A
9{7
= cat. 1601
48THEON Alexandrinus, In Claudii Ptolemaei magnam constructionem commentariorum libri XI. [Graece]. Bazel, J. Walder
Hierbij: EUCLIDES. [Graece]. Bazel, J. Hervagius, 1533. PTOLEMAEUS, Claudius, Magnae constructionis libri XIII. [Graece]. Bazel,J. Walter, 1538
[1538]395 Wsk
cat. 1601
18{1
Schone Kunsten / Bedrijven en Handwerken
49BLOEM, Hans, Van de vijf colomnen. Antwerpen, by Hans Liefrinck formsnijder156279 SK
cat. 1601
18{7
50VEGETIUS Renatus, Publius Flavius, De re militari libri quatuor; Sexti Iulii FRONTINUS, De Strategematis libri totidem; AELIANUS, De instruendis aciebus liber unus; MODESTUS, De vocabulis rei militaris liber unus; Item pictura bellica CXX passim Vegentio adiecta. Parijs, Christ. Wechel1535393 BH
cat. 1601
8{7

Oude signaturen en Veiling bibliotheekboeken

Van de oudste gedrukte catalogus van de Franeker academiebibliotheek is in 2005 een exemplaar in de Bibliothèque Nationale te Parijs aan het licht gekomen. Die catalogus bevat behalve folianten ook boeken in kleiner formaat (vooral quarto). In de eerstvolgende catalogus, van 1626, komen kleine formaten nauwelijks meer voor. De aanschaf was geheel gericht op grote formaten, dure boeken en seriewerken; kleine formaten kon de bibliotheekgebruiker immers gemakkelijk zelf aanschaffen. De catalogus van 1601 was gedrukt door Aegidius Radaeus, die van 1626 door Uldericus Balck. Volgens een betalingsordonnantie van Gedeputeerde Staten d.d. 13 september 1626 is aan Uldericus Balck, "ordinaris Landtschapsdrucker in de Universiteyt tot Franeker" 214 gulden en 5 stuiver betaald voor 102 theses (van studenten) en "200 exemplaren der Catalogen Bibliothecae Publicae ende 150 exemplaren van Catalogen der boecken". Wellicht ging het bij de laatstgenoemde om 150 exemplaren van de veilingcatalogus van de afgestoten kleine formaten van de academiebibliotheek. De veiling van de bibliotheek van Sibrandus Lubbertus kan niet bedoeld zijn, want die had plaatsgevonden op 29 augustus 1625 en bovendien was de catalogus daarvan gedrukt door Fredericus Heynsius. Mogelijk ging het om de bibliotheek van Marcus Lycklama, waarvan de veilingcatalogus voorjaar 1626 te Franeker is gedrukt om naar de weduwe te zenden, volgens een brief van Sixtinus Amama aan curator Johannes Saeckma; van deze catalogus is geen exemplaar bekend.

De financiële afwikkeling in 1627 van een veiling van boeken uit de bibliotheek is te vinden in de rekeningen van de universiteit (Tresoar, archief van de universiteit van Franeker, toegang 181 inv.nr. 1588). Eerder al, op 21 februari 2008, is dit gegeven verwerkt in een update van
Bibliotheekplan Herborn en Academiebibiotheek Franeker.
Huiden den 25en April. 1627 hebben den E. Heren Collegae D. Sixtinus Amama ende D. Joannes Hachtingius, als bewint gehadt hebbende van den penningen die geprocedeert sijn van den gehoudene auctie der boucken van den Bibliotheca Franequerana publica, rekeninge gedaen voir ons ondergeschrevenen daertoe bij den volle vergaderinge der professoiren specialijken gecommitteert; in welx bevonden is, dat an niew gecochte boucken ende andersins bij haer E.E. geexpendeert ende wtgegeven is de somme van twehondertenveertich caroli gulden twaelff stuivers, tegens den gehelen ontfangh bedragende twehonderttweenseventich lb. vier stuivers. Sulx alsnoch te reste sijn eenendartich caroli gulden twaelff stuivers noch meest wtstaende; waeraff Dno Amama is behandichd restcedulle omme denselve te ontfangen ende van 't genoemde sijn E. mach ontfangen worden rekeninge te doen. Actum ut supra.
In kennisse onser handen.
G. Amesius p.t.R., B. Schotanus 1627, A. Verhel.
[geschreven door Schotanus]
Ten overstaan van juridisch professor Bernardus Schotanus, hier als notaris fungerend, rector magnificus Guilielmus Amesius en penningmeester Arnoldus Verhel hebben de professoren Sixtinus Amama en Johannes Hachtingius rekenschap afgelegd van inkomsten en uitgaven voor de bibliotheek. De inkomsten (242 carolusgulden en 12 stuiver) betroffen een veiling van boeken, waarschijnlijk doubletten en de kleine formaten, uit de bibliotheek. Het bedrag werd op een restant van 31 gulden en 12 stuiver na uitgegeven voor nieuwe boeken voor de bibliotheek. Het restant en nog 13 stuiver meer is blijkens een op 8 september toegevoegde aantekening van academiesecretaris J. Coumans, die ook notaris was, door bibliothecaris professor Sixtinus Amama besteed.
Aannemelijk is dat de veiling in 1626 is gehouden en dat de veilingcatalogus tegelijk met de nieuwe bibliotheekcatalogus van dat jaar verspreid is. Behalve de professoren kwamen voor een exemplaar in aanmerking de stadhouder, Gedeputeerde Staten, raadsheren in het Hof van Friesland en hun griffier, de rekenmeesters, de grietmannen van de 30 grietenijen, de burgemeesters van de elf steden en de respectievelijke secretarissen van alle voornoemden. De bibliotheekcatalogus had een iets hogere oplage, omdat men de bekendmaking van die collectie niet alleen voor Friesland van belang achtte. Om hoeveel kleine formaten het ging, kan afgeleid uit de catalogus 1601, waarin naast 368 genummerde ook diverse ongenummerde titels beschreven worden zoals "Drusii ad voces Hebraicas novi testamenti comment., Alphabetum Eb[r]aicum, Parallela sacra, Proverbia, Apophthegmata in quarto"; bovendien is de collectie tussen 1601 en 1626 gegroeid. Een veiling van misschien wel 500 nummers.

Herborn: kasten (met globe)De oude Franeker signaturen bij de nummers 16 en 47 blijken overeen te komen met de nummers van de boeken per lessenaar in de catalogus van 1601, In plutei 14. facie secunda resp. In noni plutei facie prima: De Plato met signatuur 14{1 stond in lessenaarkast ("pluteus") 14 op de plank onder de lessenaar als nummer 1 van links; de Strabo met signatuur 9{7 in kast 9 op de plank boven de lessenaar als nummer 7 van links. Omgekeerd konden aan de hand van de catalogus de afgesneden oude signaturen in de bovenstaande lijst Tiara tussen teksthaken toegevoegd worden. De vorm van de signaturen wijst erop dat de lessenaars er uitzagen zoals de beide Herborner schetsen ze weergeven: ruggelings gepaard en met een boekenplank boven en onder de lessenaar. De accolade is door de bibliothecaris goed gekozen: de spits links geeft de lessenaar aan, het bovenste resp. onderste uiteinde de boekenplank boven resp. onder de lessenaar. De tweede wetenschappelijk bibliotheek in Friesland - waarover n.a.v. de handgeschreven catalogus 1634 -, de juridische naslagcollectie van het Hof van Friesland kende ook boekenkasten met planken boven en onder (supra resp. infra) de lessenaar. De oudste gedrukte "Catalogus instructissimae bibliothecae quae est in supremâ Frisiorum Curiâ. Ex mandato Nobil. ac Potent. Domin. Senatorum secundum pluteorum seriem, ut & ordine alphabetico digestus opera Samuelis Arcerii. Leovardiae, apud Jacobum Petri Hagenaer, bibliopolam, 1668" geeft bijvoorbeeld de volgende plaatsaanduidingen in het alfabetische gedeelte: Surdi (Petri) Decisiones 1598 pl: 2 fa: 6a infer. en [in vier banden gebonden] Butrii (Antonii) Comment. 1556 pl: 2 fa: 7a no. 1,2,3,4 super. Boven en onder de lessenaar bevonden zich meerdere vakken voor boeken; zes onder de lessenaar, de andere daarboven.

Broersma en Gratinga

De Copernicus is eigendom geweest van de uit Sneek afkomstige Regnerus Broersma/Broorsma. Deze was in 1561 procurator van de Germaanse natie van studenten aan de universiteit van Orléans. Op 27 mei 1553 heeft hij zich als student in de rechten laten inschrijven aan de universiteit van Keulen.; hij verklaarde daarbij afkomstig te zijn van Wagenbrugge (Wagenburgen), d.i. de streek waarin Sneek ligt, en dat zijn vader Aggeus heette, d.i. is Agge of Augustinus. Vanaf 13 juli 1555 studeerde Reinerus Broersma Snecensis Frisius te Leuven, vanaf 3 juli 1559 te Orléans, waarbij hij als voornaam Regnerus opgaf. Misschien zat belangstelling voor wiskunde, meetkunde en sterrenkunde in de familie: een Idzard Fetses Broersma werd op 3 september 1646 door het Hof van Friesland toegelaten als landmeter. In het Armamentarium wordt de Copernicus toevallig in noot 1543 besproken!
Op het titelblad van het bijgebonden werk heeft Solinus van Eisinga zijn naam geschreven en de koopprijs: 32 stuivers. Solinus is het Latijnse equivalent van de Friese voornaam Tjalling; C. Julius Solinus was een Romeins grammaticus die in de derde eeuw een uittreksel maakte uit Plinius' Historia naturalis. Tjalling van Eisinga is in 1547 als student te Orléans ingeschreven. Hij is in 1569 te Wezel overleden en naderhand te Rauwerd herbegraven. Vanaf 1557 was hij raadsheer in het Hof van Friesland, totdat hij in 1568 in dienst trad bij graaf Lodewijk van Nassau als opperste raad, monstercommissaris en tresorier-generaal; hij was aanwezig bij de slagen van Heiligerlee en Jemgum. Alva gaf op 23 mei 1568 opdracht Eisinga's huis te Leeuwarden te 'demoliëren' en verbande hem op 22 oktober van dat jaar; Eisinga is gevlucht naar Wezel. Lit.: De Heeren van den Raede, Hilversum 1999, nr. 84. Mogelijk is de Copernicus met bijgebonden werk door diens gelijknamige zoon dr. Tjalling van Eisinga (1562-1603) aan de universiteitsbibliotheek van Franeker nagelaten. Deze was grietman van Menaldumadeel. Volgens de 25ste wet van de academiestatuten zouden regenten door de professoren aangespoord moeten worden de bibliotheek te vermeerderen.

De Demosthenes en de Herodotus stammen uit het bezit van Occo/Ocke (van) Gratinga. Tijdens het procuratorschap van Regnerus Broersma, tussen 30 juni en 30 september 1561, werd Occo lid van de germaanse natie te Orléans. Zijn weduwe, Bauck Buygers, trouwde in 1570 met dr. Hector van Aytta, raadsheer in het Hof van 1571 tot zijn dood in 1576, neef van de beroemde Viglius/Wigle; haar derde echtgenoot, Jacobus van Bouricius, werd de vader van de hoogleraar (1620-1624), griffier resp. raadsheer (1624/1626-1636) dr. Hector van Bouricius.

Herkomst Broersma resp. Bouricius vindt men ook aangetekend in "Paulus de Castro, Commentaria in Digestum Vetus, Infortiatum, Digestum Novum. Lyon 1547", gebonden in twee banden; vgl. Armamentarium noot 1000. Op het eerste titelblad in de eerste en de tweede band: Sum / J. Bouricii / 1591; op het eerste titelblad in de eerste band bovendien: J. Bouricius dns. 1592 en Academiae Franequeranae Ex Donatione H. Bouricii D. et I. Professoris; op de versozijde van het schutblad voorin de tweede band, zodoende links van het eerste titelblad: Academiae Franequeranae Ex Donatione H. Bouricii / MDCXXV; op de keerzijde van het schutblad achterin de eerste band: aestimatus hic fuit cum [begin lichtere inkt >] 2 reliquis [< einde lichtere inkt] / voluminibus 10 aureis carolinis / Douuo Broersma. De eigendomsgeschiedenis van deze Castro-uitgave luidt samengevat: Douwe Broersma, Jacobus Bouricius, diens zoon Hector, 1625 UB Franeker.
Mr. Douwe Broersma was van 1579 tot in mei 1580 secretaris van Sneek; al in 1559 wordt hij in het Protocol Cleuting genoemd als licentiaat te Sneek. Als advocaat is hij gedocumenteerd in 1581, 1583 en voor het laatst op 13.5.1589. In het burgerboek van Sneek vindt men een M[r]. Douwe in 1557 opgenomen. In 1561 trouwt hij met Aelcke Harmens, overl. na 1601. Douwe is ca. 1590 overleden; Ype Brouwers heeft een en ander beschreven in zijn genealogie Broersma, in Tresoar ingebonden bij de genealogie Opdam (GEN 15.22.08 opda). Als kinderen noemt hij Obbe, Herman, Jetske en Anna. Obbe was in 1590 te Sneek ontvanger van de steedpachten, in 1601 procureur-postulant, in 1617 fiscaal en notaris. Ca. 1590 trouwde hij met Auck Gysberts Laquart, die kort voor 27.2.1618 is overleden. Obbe is ca. 1563 geboren en in 1617 te Sneek overleden. Hermanno verbleef al op 15.9.1601 in Italië; in of voor 1617 is hij te Rome overleden, zonder kinderen. Douwe's vader was ook een Douwe/Dominicus, in 1537 genoemd als secretaris van Sneek.
Van Douwe Broersma is in de brievenverzameling Gabbema een origineel bewaard: een brief gedateerd Sneek 22 juli 1575 aan Dr. Wybrand van Aytta, lid van de Geheime Raad te Brussel, die toen verbleef te Leeuwarden ten huize van diens broer Dr. Hector van Aytta. Onderwerp zijn Douwe's beide zonen: de oudste, die nog enige jaren rechtservaring wil opdoen en de Franse taal beter leren, beveelt de vader aan voor een baan aan het gerechtshof van Brussel of Mechelen; de jongste, Obbias, die hij binnenkort voor studie naar Leuven of Douai zal sturen, voor een plaats in het Vigliuscollege. Douwe schrijft in zijn (Latijnse) brief dat hij zes kinderen heeft!

Boven het eigendomsmerk Sum Regneri op fol. 196 verso van de Copernicus staat in het handschrift van Broersma de aantekening: Long[itud]o Cracoviae 45 ½ gr. Si lo[n]gitudo Alexandriae 60 ½ gr. / longi[tud]o Lovanii 26 ½ fere. Ut ex observatis Anno 1540, Junii 12 / per tabulas Copernici licet colligere. Broersma heeft zich op 13 juli 1555 aan de universiteit van Leuven laten inschrijven. Waarschijnlijk heeft hij daarom zelf de lengtegraad van Leuven berekend/afgeleid met behulp van Copernicus' tabellen van 1540. De aantekeningen in de marges van de Copernicus lijken ook van zijn hand te stammen: de regelmatigheid daarvan duidt op zorgvuldig overschrijven, copiëren van de aantekeningen die Gemma Frisius in zijn eigen Copernicusexemplaar had gemaakt. Vgl. Gemma Frisius, arpenteur de la terre et du ciel, Paris 2008, i.h.b. de laatste zin op blz. 164. K. van Berkel schreef in Wiskundige boeken ... in: De Franeker universiteitsbibliotheek in de zeventiende eeuw, Hilversum 2007, blz. 85 en noot 11, dat de aantekeningen van de hand van Gemma Frisius zijn en het boek na 1555 (†) uit diens bezit zou zijn overgegaan op Regnerus Broersma.
Het eigendomsmerk Broersma met een R door de B op het titelblad bevat de aankoopdatum in een sterrenkundige aanduiding: 2 mei, toen de planeet Venus in het sterrenbeeld Kreeft stond. Voor die constellatie komen alleen de jaren 1545, 1553, 1561, 1569 en 1577 in aanmerking, waarvan 1553 het meest toepasselijk lijkt. De afbeelding hiernaast van de sterrenhemel wijkt qua datum af, in elk geval tien dagen door de tijdrekening nieuwe stijl. Als Broersma het boek in Keulen of in Frankfort gekocht heeft, verklaart dat wellicht ook zijn switch van Keulen (rechten) naar Leuven (wiskunde?). Het boek was gedrukt in een oplage van 4 à 500 exemplaren die elk één florijn kostten; vgl. O. Gingerich, Het boek dat niemand las - In de voetsporen van Nicolaus Copernicus, Amsterdam [2004], p. 133. In 1610 kwam de opzienbarende publicatie van de Pool Copernigk op de katholieke Index van verboden boeken.

Gemma Frisius

Gemma Frisius, geboren in 1508 te Dokkum, was hoogleraar geneeskunde te Leuven, maar is vooral bekend als grondlegger van de Nederlandse cartografie door zijn Libellus de locorum describendorum ratione, 1533 (driehoeksmeting). Hij overleed op 25 mei 1555.
Een portret van Gemma Frisius (Jemme Reiners) door Maerten van Heemskerck uit ca. 1540-45 bevindt zich in museum Boijmans van Beuningen te Rotterdam. Op dit portret zien we Gemma schuin van voren, gekleed met een baretachtige hoed op en een jas met een kostbare bontkraag. In zijn hand houdt hij een globe, onderverdeeld in vier horizontale banden, die elk een afbeelding bevatten die verwijst naar een van de vier elkaar opvolgende jaargetijden. Boven op de globe is de lente te zien. Twee boeren zijn aan het werk op het land, de ene is aan het ploegen, de andere aan het zaaien. Daaronder is de zomer te zien in de vorm van een vrouw, liggend onder hoge bomen. De herfst is gesymboliseerd door figuren die fruit in een schaal doen en de winter door een gezelschap rond een open vuur met tenten er omheen. Linksboven op het schilderij is een leeuwenkop te zien met daaronder een tekst in een cartouche. De Latijnse tekst betekent: 'Het licht volgt op de duisternis en het duister weer op het wegvliedende licht, niets blijvends rest u'. Gemma schreef bij gelegenheid zelf Latijnse verzen en ook deze tekst kan van zijn hand zijn.
In de laatste jaren van Gemma Frisius was landgenoot Petrejus Tiara (Workum 1514 - Franeker 1586) een collega, d.w.z. docent oude talen, sedert 1553. Tiara was op velerlei gebied autodidact. In de logica, mathematica, physica en ethica was hij thuis. Hij kon muziek-, meet- en sterrenkundige instrumenten maken; ook kon hij schilderen. Zijn kennis van de drie oude talen (Grieks, Hebreeuws en Latijn) kwam van pas bij de bestudering van de medische wetenschap. Hij maakte in de boeken die hij bezat behalve randaantekeningen soms ook een register van aantekeningen op lege bladzijden achterin. In de onderhavige Copernicus bevindt zich een dergelijk register in handschrift op de twee oorspronkelijk blanco bladzijden volgend op fol. 196 recto. De vraag is nu, of het eigendomsmerk Regnerus Snecensis Broersma Frisius eerder of later op 196 verso is geschreven. Achter Regnerus Snecensis staat een verticale streep ter onderscheiding van de [derde kolom] aantekeningen rechts daarvan. De kleur van de inkt van de streep is gelijk aan die van de derde kolom aantekeningen, zoals blijkt uit een hoge resolutie digitale detailopname die Haye Bijlstra t.b.v. ons onderzoek gemaakt heeft. De aantekeningen van Tiara zijn dus jonger dan het eigendomsmerk van Regnerus Broersma. De Copernicus is evenals de bovengenoemde 50 folianten uit de collectie Tiara in de catalogus 1601 van de Franeker academiebibliotheek opgenomen. De titels van deze foliant en nog 20 andere worden beschreven tussen de boeken van quarto en kleiner formaat, zoals op E4 verso:
39. Nicolai Copernici de Revolutionibus orbium coelestium libri sex. Norimbergae apud Iohannem Petreium, 1543, in fol.
40. Tabulae Bergenses Ioannis Stadii, Coloniae apud haeredes Arnoldi Birck, 1560, in fol.
41. Geometria Euclidis manuscripta in fol.
42. Ioannis de Regiomonte dialogus de Quadratura circuli in folio.
43. Epitome Boëtii per Fabium Stapulensem. - Geometria. - Cubicatio Spaerae. - Perspectiva. - Astronomici Theorici corporum coelestium libr. duo Iacobi Fabri. - Arithmeticae 10. lib. - Musicae 4. - Et alii in folio.
44. Perspectiva Heinr. Lautensack, rudis in fol. 1564. 45. Nouvelles inventions Philiberti Architecti, in fol. Parisiis, rudis.
De Copernicus en de Regiomontanus zijn nadien samengebonden, in een oude stempelband vanwege de waardevolle aantekeningen? Daarbij moest het boekblok bijgesneden worden, wat verklaart dat de aantekeningen helaas deels zijn afgesneden. Een (restant van een) oude signatuur ontbreekt, omdat beide folianten niet in een van de achttien lessenaarkasten stonden, maar in een aparte afsluitbare kast of kamer, met de kleine formaten. Waarom 18 folianten bij de kleinere formaten stonden? Vanwege hun zeldzaamheid en/of handschriftelijke aantekeningen? Opvallend is dat ze gegroepeerd meest aan het eind van een vakgebied opgesomd zijn.


In de alfabetische auteurscatalogus van 1626 komen de werken in de verzamelband voor met telkens als plaatsaanduiding pl. 14 f. 1 s[inistri] l[ateris]: Nic. Copernici de revol. orbium coelest. lib. 6, Ioh. de Monteregio Epitome in Almagestum Ptolomaei, De quadratura circuli, Purbachius & Joh. de Monte-Regio in magnam constructionem Ptolemaei. In dezelfde kast (14) aan de linker kant van de bibliotheekzaal bij binnenkomen, in hetzelfde vak (1) stond toen bijv. ook Aratus.

2011

De redacteur van de facsimile met auteursregister van de Franeker bibliotheekcatalogus van 1601 is gewezen op mijn uitgave (in druk 1988 en 2006 op deze site) van archivalia van de academieboekbinders Arcerius en Nauta, die in de literatuuropgave achter in het Armamentarium totius sapientiae (2005) ontbreekt. Van belang o.a. vanwege de verwijdering van de ketting(klamp)en en het aanbrengen van rugtitels!


>> begin