>> HOMEpage

Gemma Frisius
vijf brieven aan Johannes Dantiscus
1531-1543

Bron: ARCHIV der MATHEMATIK und PHYSIK. Sechsundfünfzigster Teil. - Leipzig, C. A. Koch's Verlagsbuchhandlung, J. Sengbusch. 1874, p. 313-326.
Internetuitgave: M.H.H. Engels, februari 2024
(april: een vertaling van >> IIII en V toegevoegd)

[313] Fünf ungedruckte Briefe von Gemma Frisius.
Nach den Originalen in der Universitätsbibliothek zu Upsala herausgegeben von Maximilian Curtze, Gymnasiallehrer zu Thorn
[Toruń in het Noorden van Polen: geboorteplaats van Copernicus, wiens geboortehuis nu een museum is].
Die unten abgedruckten fünf Briefe des bedeutenden belgischen[!] Mathematikers und Arztes Gemma Frisius befinden sich in einer zwei Bände umfassenden höchst interessanten Sammlung von Briefen fast ausnahmlos gerichtet an den bekannten Freund des Copernicus, Johannes Dantiscus(1). Diese Sammlung wird in der Universitätsbibliothek zu Upsala aufbewahrt, war behufs Benutzung bei den Arbeiten zur Säcularfeier des Copernicus auf hohe Verwendung des Fürsten Reichskanzlers dem Copernicus-Verein zu Thorn auf längere Zeit leihweise überlassen worden, und ich benutzte die Zeit ihrer hiesigen Anwesenheit die fünf Briefe, welche sich in ihr von dem genannten Mathematiker befinden, zu copieren. Sie hatten für mich doppeltes Interesse. Einmal geben sie über einige dunkle Puncte im Leben des Schreibers Aufschluss, bringen also eine willkommene Bereicherung des Abschnittes, welchen A. Quetelet in seiner Histoire des sciences mathématiques chez les Belges(2) unserm Autor widmet, andrerseits haben zwei derselben Beziehungen auf Copernicus und dessen neues Weltsystem, und sind von hohem Interesse für die Geschichte desselben. Dies ist der Grund, der mich bewog sie hier abdrucken zu lassen. Die nöthigen Erläuterungen werde ich den Briefen selbst nachfolgen lassen.
Ich bemerke nur noch, dass ich grosse [314] und kleine Buchstaben nach moderner Weise gebraucht habe, ebenso die Interpunction; anlautendes v statt u habe ich nicht beibehalten, ebenso ist innerhalb eines Wortes u und v nach moderner Weise gesetzt worden. Im Uebrigen ist die Orthographie des Verfassers beibehalten.
(1) Iohannes Dantiscus hiess eigentlich Iohannes Flaxbinder. Er war geboren zu Dantzig, und nannte sich theils Linodesmus, theils von seinem Geburtsorte Dantiscus. Ursprünglich nicht Geistlicher war er längere Zeit Gesandter des Königs von Polen am Hofe des Kaisers Karl V. Mit ihm zog er in allen Ländern umher, wo dieser sich aufhielt, war längere Zeit in Spanien, wo er Kinder hinterliess, von denen sich auch Briefe in der erwähnten Sammlung finden, dann in den Niederlanden u. s. fort. Später wurde er Bischof von Kulm, von 1537-1548 Bischof von Ermland (Warmia), als solcher starb er. Genaueres über Dantiscus findet man in der Ermlàndischen Litteraturgeschichte des Prof. Hipler p. 162 u. ff.
(2) Histoire des sciences mathématiques et physiques chez les Belges par Ad. Quetelet. Nouvelle édition. Bruxelles, C. Muquardt 1871. 2 Bltt, 479 S. gr. 8o. - p. 78-89.


I.
[1531, 7. Aug.(1)]
◊ Salutem et servitutis meae commendationem. Fortassis malo meam tam diuturnam absentiam a Dne. V. Rma. accipi metuebam, atque ob id has turbulentas manu trepidante, cerebro disperso congessi, petens me quàm optimè purgatum haberi apud Dm. V. Neque enim meae negligentiae imputari iuste potest, quod vel ipse Campensis (cui Dominatio Vestra plurimum confidit) atque alii non parvi ponderis testabuntur. Sed, ut demum brevissimis causam absolvam, venissem die Sabbati proxime transacta, nam tum expeditus quidem fui negociis mihi commissis, sed impeditus morbo certe non levi, qui me corripuerat vix a limine mansionis Dnis. Vestrae digressum atque huc usque vana spe detinuit. Nunc ostenso medicis lotio dicunt illi me in ambiguo esse sive in discrimine vitae, nam epar meum usque adeo incensum est, ut vix restingui possit, et si proficiscendum mihi sit vel paululum, maius imminere periculum. Mitto igitur ad Dnem. V. Rmam. cumulum librorum, quos in catalogo nostro mihi praescripserat, adsignato precio. Desunt tamen quattuor vel quinque, quos hic invenire non potui, et, si placet Dni. Vestrae precium, potest eos servare.
◊ Ego vero cogor adhuc 4r vel quinque diebus hic decumbere, donec videre, quod Deus mecum agere velit, neque enim diu durare potest, quin me vel
Deo vel vitae reddet. Si vero Dno. Vestra mihi pro me, medicis et [315] medicinis vellet mittere unum vel duos philippeos, vel quantum ei placeret, bene mecum ageret, et si morior, gratiam a Deo accipiet; si vivam, non ero ingratus.
Ex Lovanio 7o Augusti 1531.
Vrae. Dnis Rmae.
Humillimus servus Gemma Phrysius.
Rmo in Christo patri
D. Joanni Dantisco, Episcopo Culmensi,
Oratori Regis Poloniae.
[Andere Hand:] Te Brusel tusken de binnenste poerte enn de butenste, om een borreputte [= welput].

(1) Diese Angabe steht, wie bei den anderen Briefen, in dem Originalbriefe
offenbar von dem Bibliotheksbeamten hinzugefügt.

II.
[1536, 1. August.]
◊ Rme in Christo pater ac Domine salutem ac officiorum meorum commendationem. Iam dudum est, quod Rma D. V. mihi mandaverit, ut frequentius scribam, precipue vero de statu meo, anne ego unus sim futurus, quem matrimonii poenitudo non ceperit aliquando: cui sane quod respondeam, non habeo aliud, quam quod cecinit ille:
     Qui fit, Maecenas, ut nemo, quam sibi sortem
     Seu ratio dederit, seu sors obiecerit, illa
     Contentus vivat? laudet diversa sequentes?
◊ Nam ut olim solutus vincula haec summopere et cupivi et sectatus sum ita nunc contra solvi sensus quidem appetunt, verum ratio aliud dictat. Video enim eam esse nostram imperfectionem, ut nusquam animus acquiescat, quam diu hoc in corpore detinetur? Quam ob causam oro, nisi, quod nihil in rerum natura est, quod ante finis sui adeptionem conquiescat? Cum ergo animus noster nunquam, dum hoc carcere clauditus, finem suum consequi queat, non mirum est, eam tam varia appetere, quaerentem scilicet quem non invenit finem et requiem. His consideratis satius videtur tedium hoc vitae aut fluctuationem potius quacunque data conditione aequo ferre animo, quam in dies mutatis sortibus novos sentire cruciatus. Quid igitur sentiam, quaeris. Sane contentus sum mea sorte, quia nusquam tranquillitatem inveniri sciam; tedet rursus ex communi et omnibus innata imperfectione. Habet Rma. D. V. meam de statu meo sententiam, quam pro Suo candore interpretari velit. Gemma Margaritam genuit, quae iam parentem tatat; istud quidem Rmae. D. V. non fore ingratum arbitratus significare non dubitavi.
[316] ◊ De bello cuius hic maximus apparatus est et maxima fama nisi existimarem Rmae. D. V. per claros vires significatum esse, scriberem, sed rumores etiam ad nos incerti sunt, quare uno atque altero verbo haec percurram. Caesar tribus ex partibus Galliam aggreditur. Ipse circa Galliam Narbonensem, quam Delphinatum vocant, maximo exercitu Alpes aut transgressus est aut conatus in dies transgredi. Cepit duo triave oppidula. Coniunx a Pyrenaeis montibus instat, de hac nihil ad nos pervenire potest, nostri circa Hannoniam [= Hainaut] oppidum obsederunt ducem Guise. Dux est D. de Nassau.
  Nihil tum factum adhuc est per nostros, nam in dies eorum numerus crescit.
  Anglus pro suo arbitrio omnia administrat.
  Uxorem secundam gladio interemit cum fratre ac aliis nobilibus; ferunt omnes innoxias illos fuisse et crimine vacasse.
  Vix elapsis 24 horis aliam duxit.
◊ Haec sunt, quae mihi scribenda visa sunt, ut omni ex parte Rma. D. V. meam sentiat obedientiam. Velim oratam D. V. Rmam, ut mihi mittere dignaretur et suam et Regis genituram vel saltem tempus, quod mihi sat est(1). Iuvat enim his rebus non nunquam tempus fallere. Nam reliquum tempus medicinae impartior, in qua iam gradum adeptus sum atque deinceps artem peto.
◊ Dominus noster, Iesus Christus, Dnem. V. Rmam. quam diutissime incolumem et prosperum conservet, cui me quam plurimum commendo eiusque fratribus, D. Georgio ac D. Bernhardo, totique familiae(2).
Ex Lovanio, Kalendis Augusti 1536.
Rmae. Dnis. Vrae.
deditissimus famulus
Gemma Frisius.
Rmo. in Christo patri D. Ioanni
Dantisco, Ep[iscop]o Culmensi, etc.
Dno. suo ac maecenati colendissimo.
In castro Lubaviensi.
[Andere Hand:] xxii Februarii.

(1) Wir sehen hieraus, das Gemma sich auch mit Astrologie beschäftigte.
(2) Die hier genannten Brüder des Dantiscus, scheinen unbekannt zu sein.

[317]
III.
[1539, 12. Dec.].
◊ S. P. et officiorum meorum commendationem. Non potui committere, Praesul Reverendissime, quin data hac tanta oportunitate nuncii aliquid de meo ac nostratium statu ad Ram. D. T. transscriberem, cui spero non ingratum fore aut saltem non molestum inter
arduas occupationes aliquid estiam nostrarum nugarum admittere. Sane mihi longe omnium gratissimum hac tam longa temporis et locorum intercapedine fuit, audire certi aliquid de Rma. D. Vra., quam multi etiam praeclari viri, iique Rmae. D. V. non solum noti sed et familiarissimi iam dudum e vivis excessisse contenderunt, adeo ut et me fere in eadem opinione pertraxerint. Sed suspitionem hanc et metum discussit D. Iacobus a Barthen Rmae. D. Vestrae (ut audio) amicus, qui nos non parum exhilaravit.
◊ Quod nunc vero ad statum rerum mearum attinet, ego arte medica victum quaerito, artes vero mathematicas non nihil sepono ita ingente rerum nostrarum conditione, quae quaestuosam magis requirunt quam iucundam artem. Uxor mea sicut vitis abundans in lateribus domus meae et filii sicut novellae in  circuitu mensae. Esse sic benedicatur homo, qui timet dominum! Filius tamen nunc [mihi?] unicus superstes est, alter in divorum numerum relatus, tertiam vel filiam expecto in mensem, Deo iuvante. Utinam Ram. D. Vestram possem ad suscipiendam prolem orare! Sperarem impetraturum id me (quae eius est humanitas) non difficulter. Reliqua nostri status utrumque habent.
◊ Novarum rerum hic magna satis copia. Expectamus in dies adductum Caesaris, quem iam in Gallia esse non est dubium. Eccipietur cum triumpho Parhisiis decima quinta huius mensis (enim confidit Gallo), inde recta ad nos migraturus. Gandavum maximus excitavit tumultus adversus aulam Reginae. Exactiones solvere, noluit, sed miltes exhibere, magistratum omnem munit, vectigalia renuit; nunc tamen usque ad Caesaris adductum pacata sunt omnia. Traiecti Mosae praetor et consul una nocte per tumultum miserrime occisi sunt, cadavera in platea relicta plus 24 horis. Causam non caperet epistola, nec tempus admittit, adeo mihi ex insperato haec oblata est scribendi occasio. Rex Angliae duxit in uxorem filiam Ducis Cliviae (1); Gheldriam adhuc obtinet Dux Cliviae iunior, nam senior obiit, quem ad modum et Dux Gheldriae, Dominus de Nassau, Cardinalis Erardus Dns de Burem ac plures alii. Item Barlandus noster et Goelenius, Lovaniensis Ácademiae duo lumina. Professor Latinus nunc est Petrus quidam nominis non vulgariter eruditus, verum non aeque facundus.
[318] ◊ His paucis Rmam. D. Vram. Deo optimo maximo commendo, qui eam
quam diutissime sospitem servet.
Lovanii 12a. Decemb. 1539.
Rmae. D. V.
Paratissimus Gemma Frisius.
Reverendissimo in Christo Patri
et Domino D. Ioanni Dantisco War-
miensi Episcopo Dignissimo etc.
Domino suo et Maecenati colen-
dissimo.
[Andere Hand:] xvii Marcii 1540

Der Brief hat das praesentatum XVII. Marcii 1540, das wohlerhaltene Siegel ist eine Gemme mit den Köpfen des Castor und Pollux.
(1) Man beachte hier den Unterschied in der Nachricht über die Heirath Heinrich VIII von England mit Anna von Cleve und der Nachricht in Brief II über die Hinrichtung der Anna Boulein.
IIII.
[1541, 20. Iulii].
◊ Videris, Praesul Ornatissime, non iniuria queri de me, quod postremis D. T. scriptis ne qui quidem responderim. Neque ego commode me unquam purgare possem, si aut negligentia aut quodam animi fastu id commisissem. Verum quandoquidem animus mihi
bene conscius est, quantis quamque variis distractus fuerim hactenus curis, maiori longe animo minorique verecundia rursus audeo ad D. T. Rmam. importunius scribere, si tamen importunum dici meretur, quod ipse pro tua humanitate prior poscis. At quas (inquies) curas mihi narras homuncio, cui neque res publica commissa est, neque principis valetudo? Sane non minori cura passer sibi nidum extruit pullosque educat, quam vel aquila vel struthiocamelus; maiori interdum negocio rusticus casulam extruxit humilem, quam princeps sumptuosa quantumvis palacia. Id adeo mihi evenit, ut mea quamvis exigui momenti negociola tantum mihi facessant negocii, quantum forte D. T. Rmae. gravissimi rerum status. Haec eo dico, Praesul Ornatissime, ut tanto facilius tibi sim purgatus, persuasumque D. T. sit, non ex negligentia commissum esse, cur minus quiquam amantissimis D. T. litteris rescripserim, sed variis multisque et mihi saltem gravibus curis id adscribas velim. Profecto non admodum sunt exigui momenti (mea sententia) tot hominum valetudines, quas in dies curare habeo. Quanquam enim non sint principes aut heroes omnes, non tamen minus [319] diligentia illis debeo quam vel maximis ducibus, cum aeque magno constet Christo, Domino nostro, eorum vita atque regis potentissimi.
At nunc Dei benignitate remissa est nonnihil sevities morborum, qui hic et maximi et non pauci grassati sunt annum fere totum multosque e medio sustulerunt, quanquam ne decimus quisque succubuerit eorum, qui morbo detenti gravissime decubuerunt. Itaque nunc et copiosius et liberius scribo Rme. D. T., quo et possem damnum resarcire (si quod passa est in me tua benevolentia), deleaturque post haec omnis negligentiae suspitio: quamvis etiam nunc novus incumbat labor novaque molestia anhelanti ad doctoratus lauream, quae Deo favente tertio Kalendis Septembris celebrabitur. Atque utinam ita tulisset rerum conditio, ut huic festo licuisset adesse Rmae. D. Tuae! Deum immortalem, quantum claritatis habiturus fuisset dies ille! Sed ferendum est quod mutari non potest.
◊ Eustachium(1) insignis probitatis neque minoris eruditionis iuvenem, lubens amplector gestioque, si per facultatulas meas liceret demonstrare illi, quem erga eum gero animum: licet sperem hac in re nihil opus ipsum habere meis subsidiis. Videtur sane ad poesin natus
atque in ipso Helione enutritus, ita fluunt tanquam de flumine versus. Certe videntur fato quodam Musae, relictis Pegasi fontibus, in Sarmatiam [= Polen] commigrasse, allectae nescio qua aut dulcedine soli aut potius incolarum genio, ac propulsae ex consuetis Parnassi sedibus barbariae insueta Graecorum istuc profugisse. Atque ut de aliis nunc taceam, ipsa sane Urania sedes ibi fixit novas, novosque suos excitavit cultores, qui novam nobis terram, novum Phoebum, nova astra, immo totum aliud apportabunt orbem. Et quidni novum, quum hactenus ignotum prorsus et incertis depictum limitibus orbem, iam deinceps tanquam e coelo asportatum notissimum simus habituri? Quot enim erroribus, involucris, labyrinthis, quot denique enigmatibns plusquam Sphyngicis involutam habuimus nostram Astrologiam! Ego sane multa possem enumerare, quae nunquam mihi satis facere potuerunt. Quale est, quòd Martis motum saepe a calculo, vel exactissimo secundum tabulas, tribus signiferi partibus abesse observaverim; quòd Lunae magnitudo non tantum varietur ad nostrum conspectum, quantum notant gravissimi huius artis authores; quod anni quantitas nunquam inventa sit exacte, conformis veritati. Nihil nunc dicam de motu firmamenti et apogiorum qui, ut ne umbram quidem habuit veritatis, ita omnibus ridiculus approbatur; omitto etiam plura alia de omnium fere stellarum longitudine et latitudine, ne D. T. Rmae. obstrepam incivisius. Haec si reddiderit auctor ille vester sarcta et tecta (id quod maxime animus praesagit ex eo prooemio, quod praemisit (2)), nonne hoc est novum dare terram, novum terram, novum coelum ac novum mundum? Neque ego nunc disputo de hypothesibus, quibus ille utitur pro [320] sua demonstratione, quales sint, aut quantum veritatis habeant. Mea enim non refert terramne dicat cireumvolvi, an immotam consistere; modo syderum motus temporumque intervalla habeamus ad amussim discreta et in exactissimum calculum redacta. Sola me mora omnium pessima habet; cupio enim iamiam videre huius negocii finem, et non pauci sunt passim viri eruditi, quibus non minor inest animi cupiditas haecce videndi, quam mihi. Quapropter, Ornatissime Praesul, non parum mereberis graciae cum apud infinitas haud infimae doctrinae viros, tum apud posteros omnes, si (quod tibi arbitror neque grave esse neque arduum) calcaribus tantum usus hoc opus promoveas. Non te latet enim, qua ratione saepe accidat a decessis auctoris (sic!), ut libri, opera, supellex, denique tota diripiantur abeantque in oblivionem, quae alioqui multis ex usu essent futura.
◊ Scis arbritor, Dignissime Praesul, de quo(3) loquar, nam et mihi praesenti olim de hoc authore celebri fecisti mentionem cum de terrae coelique motu inter nos conferremus (4). Quod superest, me D. T. Rmae. quam commendatissimum esse cupio, precoque Deum optimum maximum, ut D. T. Rmae. dignetur quam diutissime sospitem servare.
Lovanii, Decimotertio Kal. Augusti 1541.
D. V. Rmae. deditissimus
Gemma Frisius.
Rmo. in Christo Patri et Domino
D. Ioanni Dantisco Episcopo Var-
miensi, Patrono suo Colendissimo.
[Andere Hand: ix Septemb. Heilsberg xli [= 1541]]

Der Brief hat das Praesentatum Varmiae IX Aprilis[?]. Siegel
fehlt.
(1) Eustachius ist Eustachius von Knobelsdorff der auf Kosten des Dantiscus in Loewen und, nachdem er eigenmächtig nach Paris gegangen war, dort studierte. Später hatte er eine hohe Stelle am bischöflich Ermländischen Hofe. [Vgl. Wikipedia
(2) Unter dem prooemium, quod praemisit kann im Jahre 1541 nur die Narratio prima des Rheticus verstanden werden, da das Buch des Copernicus erst 1542 zum Druck kam; während 1540 und 1541 schon zwei Ausgaben der Narratio prima erschienen waren. Es wäre sogar anzunehmen, dass Gemma durch Dantiscus selbst ein Exemplar der ersten Ausgabe, die in Dantzig erschien, zugesendet erhielt, und der vorliegende Brief wäre dann die Antwort darauf.
(3) Das Wort quo ist im Original unterstrichen und von einer spätern Hand an den Rand geschrieben "Nicolao Copernico haud dubie".
(4) Dantiscus hatte, wie auch anderweit bekannt ist, auf seinen vielen Reisen mit Kaiser Karl V überall von den neuen Theorien seines Freundes Copernicus die Kunde hingebracht.

[321]
V.
[1543, 7. Apr.].
◊ Reverendissime Domine, salutem et officiorum meorum commendationem. Vix tandem legi, Rme. Dne., summo desyderio, longoque temporis tractu expeditas Rmae. D. V. literas plenas in me amoris et benevolentiae, pro quibus ne Croesi quidem divitias (ut ita loquar) in praesentiorum mihi concessas velim, quanquam enim aliqua in parte argumentum satis triste tractant, ubi scilicet manum illam tot heroibus notissimam, ac regibus quoque adamatam adeo languere narrant, ut iam sine vicario nihil agere possit. Altera tamen parte maximum mihi eximerunt metum et insigni perfunderunt gaudio. Iam dudum enim apud nos increbuerat rumor, et nonnullis quoque persuasit longum silentium Rmam. D. Vestram simul et scribere et vivere desiisse. A qua suspitione liberati serio nunc exultamus, et ut eandem Rmam. D. V. longa et meliori valetudine donare velit is, in cuius manu sortes nostrae sunt, precamur ex animo.
◊ Apud Generosum et Nobilem D. Oratorem Serenissimi regis Vestri caenavi nuper in aedibus Magnifici Dni Cornelii Scepperi, forte Bruxellam vocatus ob malam valetudinem Illustris Dni a Prato; ac tum mea omnia, quae parum ipsi Dno Christophoro usui esse possunt, in promptitudinis animi mei signum, ut debui, obtuli, cui sane nomine Rmae. D. Vestrae obsequium aliquod praestare cuperem. Sed revertenti mihi post tres dies Lovanium interea videre nunquam ipsum contigit, itaque non potui pro animi voto meam erga Rmam. D. V. voluntatem declarare. Si tamen nepotes Rme. D. V. contigerit huc ad nos pervenire, id quod summopere desydero, spero effecturum me, ne vana videri possit haec mea pollicitatio.
◊ De statu vero litterario nostrae Academiae tantum Rmae. D. V. significandum statui, doctores nos habere in quovis disciplinarum et artium genere excellentes. In iure civili D. Ioannem Hazium, D. Amicum et D. Gabrielem, viros omnes non minus facundos quam eruditos; in Canonibus D. Dominicum, D. Michaelem Druysium et Licentiatum Wilmarum Bernardum, quorum et vita doctrinae excellentiae respondet; theologorum vero (quos merito primo ordine recensere debueram) magnus est apud nos et numerus et splendor. Inter quos acutior videtur et senior M. N. Iacobus Latomi. Sed quid ego caecus de coloribus? Doctores tandem medici aliqui hic plures sunt quam aegroti, et fuerunt plures quam auditores. Sed in dies quoque nomen claritasque scholae medicae Lovanii sese ad sydera tollit; accessit enim nuper per Magistratum Lovaniensem instituta nova medicinae lectio praeter consuetas, cepimus quoque [322] anatomen celebrare, id quod hactenus plane neglectum fuit magno auditorum detrimento, nos quoque pro nostra tenuitate mathemata hic quadragesima cepimus declarare, ac in dies satis frequenti auditorio perficimus.
◊ Quod ad impensas annuas attinet, non est respondere facile. Sunt enim variae apud nos classes, varii ordines. Quisque pro suas et dignitate et precio diverse accipitur. Sunt, qui in Paedagogiis victitant 36 aureis Carolis, hoc est 18 ducatis. Sunt in eisdem Paedagogiis alterius classis convictores, qui 24, sunt qui 25 ducatos annue pendunt. Simili quoque ratione apud Doctores aut alios viros doctos vivitur. Maxima vero ex parte et passim hac tempestate 25 ducatis victus emitur. Novi quoque alios, qui in Doctorum aedibus 30 ducatos pro victu numerant. Victus vero nomine cibum, potum, cubicula et lectum tantum numeramus; ligna, candelas, vestitus aliaque huius modi propriis quisque sumptibus sibi componere debet.
◊ Sed tanta est apud nos bellorum tumultuatio, ut non videam, qua via nepotes Rmae. D. V. ad nos perrumpere possint. Anno elapso Geldrenses et Clivenses Regis Galli instinctu et nomine totam Brabantiam fere devastarunt ac Lovanium omni praesidio destitutum fere per insidias, occuparunt. Quo tempore et ego pro moenibus quatriduum adstiti iam factus miles non admodum voluntarius, vidique hostes bombardarum nostrarum globis disiectos et strenue repulsos. Unde tunc cecini
     Vicimus auxilio Christi post vincula Cephae!
◊ Sed haec iam apud Rmam. D. V. notissima esse arbitror, potuissem alioqui ingens volumen harum rerum narratione implere, neque adhuc finis aliquis apparet, sed tantum progymnasmata quaedam videntur prae ut nunc omnia furorem Martium referunt, omnia sursum deorsumque volutant. Sed dabit Deus his quoque finem spero!
◊ Opus ille mathematicum Summi viri D. Nicolai Copernicii summo desyderio expecto, quod impressum iri D. Eustachius mihi narravit; Sed et sub prelo esse iam nunc referunt nonnullorum monimenta virorum ex Germania prodeuntia(1). Et commodum sane nunc hoc opus exoritur, ut occasum tanti viri perpetua luce illustret, quamquam optem viro illi nestoreis annis digno vitam opere suo durabiliorem, quam ut Rmae. D. Vestrae et illi concedat Deus optimus maximus quotidianis precibus oro.
◊ Uxor mihi charissima, Barbara nomine, neque re Latina vel Graeca, sed humanissima, ut amplexibus meis gaudet, ita amplexum amicitiae Rmae. D. V. summopere desyderat, veteres [323] quoque Rmae. D. V. clientuli quam commendatissimi Rmae. D. V. esse
cupiunt.
Ex Lovanio VII. Aprilis Anno M. D. XLIII.
Reverendissimae D. Vestrae obsequentissimus
Gemma Frisius.
Reverendisso. in Christo Patri
ac Domino Dno Ioanni Dan-
tisco Episcopo Warmiensi etca.
Dno & patrono suo Colendissimo.
[Andere Hand:] xxvi Maii Crac[oviae?] xliii [= 1543].

Dieser Brief hat dasselbe Siegel wie No. III. und ist praesentirt XXII [> XXVI] Maii, also zwei Tage nach dem Tode des Copernicus [19 Febr. 1473 – 24 Mai 1543; vgl. Wikipedia Deutsch, English].
(1) Wenn unsere oben ausgesprochene Meinung über das prooemium, quod promisit richtig ist, so können die monimenta die hier erwähnt werden nicht die Narratio prima bedeuten, wir wissen aber bis jetzt nichts davon, dass ausser dieser Narratio vor dem Erscheinen der Revolutiones noch Weiteres über Copernicus im Drucke erschienen sei. Unter monimenta kann man füglich aber kaum blosse Briefe verstehen; wo sind dieselben nun hingekommen?

Folgen wir Quetelet in dem Teile seines oben erwähnten Werkes, welcher von Gemma Frisius handelt, so geben unsere Briefe manchen neuen Aufschluss über das Leben dieses Mannes, aber auch Berichtigungen falscher Angaben. Gemma war zu Dokkum in Frisland am 8. December 1508 geboren. Jung verwaist kam er nach Gröningen, wo er seine ersten Studien machte; von dort bezog er die Universität Loewen und zwar hielt er sich im Gröninger Collegium auf. Schon 1530 veröffentlichte er seine Ausgabe der Cosmographie des Apianus; 1531 zeigt ihn unser 1. Brief schon in engen Beziehungen mit Iohannes Dantiscus, dem damaligen Gesandten des Königs von Polen am Kaiserlichen Hofe. Gemma ist gefährlich krank und bittet Dantiscus um Beisteuer zur Bezahlung der Kosten seiner Krankheit. Dass ihm diese Bitte gewährt wurde, dürfte wohl anzunehmen sein, da die nachherigen Briefe sich sonst nicht wohl erklären lassen. Wann Gemma geheiratet, erfahren wir auch durch unsere Briefe nicht, wohl aber den Namen seiner Frau, sie hiess Barbara. Dass er Anfangs seiner Ehe nicht gerade sehr glücklich gelebt zu haben scheint, trotzdem er den ihm am 28. Februar 1535 gebornen Sohn als eine ihm geborene Perle (margaritam) bezeichnet — ein recht hübsches Wortspiel —, geht aus dem ersten Abschnitt des Driefes No. II. deutlich hervor. 1539 muss er schon wenigstens drei Kinder gehabt haben, ein Knabe war ihm schon gestorben, dass ihm aber auch mehr als der eine bekannte Sohn Cornelius Gemma [324] geblieben ist, zeigt der Schluss des fünften Briefes von 1543, denn die veteres clientuli, die sich dem Bischofe Dantiscus empfehlen, sind offenbar die schon erwachsenen Kinder des Schreibers.
Gänzlich falsch ist die Angabe Quetelets über das Jahr, in welchem Gemma die medicinische Doctorwürde erhielt. Er sagt: "Vers l'âge de quarante-deux ans, Gemma reçut le titre de docteur en médecine à l'université de Louvain, et il commenca à remplir dès cette époque les fontions de professeur dans le même établissement(1)", das wäre also im Jahre 1550. Unser Brief No. IIII. zeigt dagegen, dass Gemma am 30. August 1541, also neun Jahre früher, die medicinische Doctorwürde erlangt hat, schon 1536 hatte er, wie der Schluss von Brief No. V. zeigt, den Magistergrad in der Medicin erworben, und hatte als Arzt seinen Lebensunterhalt gesucht, dagegen, wie er in Brief No. II. selbst sagt, die Mathematik bei Seite gesetzt "ita urgente rerum nostrarum conditione, quae quaestuosam magis requirunt quam iucundam artem". Mit der Angabe unsrer Briefe stimmt Poggendorffs Biographisch-Litterarisches Handwörterbuch, denn dieses sagt unter dem Stichwort Gemma Frisius "Arzt und seit 1541 Professor der Medicin an der Universität zu Loewen", dass aber auch diese Angabe ein Irrthum ist, zeigt wieder unser Brief V., denn darin sagt Gemma selbst: "nos quoque pro nostra tenuitate mathemata hic quadragesima cepimus declarare, ac indies satis frequenti auditorio perficimus". Er war also seit den vierziger Jahren, das heisst doch wohl quadragesima, Professor der Mathematik; wäre er 1543, wo der Brief V. geschrieben ist, Professor der Medicin gewesen, so würde er dies sicherlich seinem Freunde Dantiscus, der ihn ja um Rath gefragt hatte, angegeben haben. Dass Gemma später Professor der Medicin war, scheint sicher, wenigstens hat der Titel der 1553 neu aufgelegten Ausgabe der Cosmographia Petri Apiani(2) die Bezeichnung per Gemmam Frisium apud Lovanienses medicum et mathematicum insignem. Er starb am
25. Mai 1555.

detail uit een allegorie op de kunst en natuurwetenschap, ca. 1625 geschilderd door een anonieme Vlaamse meester

Die Bemerkungen über das Copernianische Werk sind sehr interessant. Sie zeigen das hohe Interesse, das Gemma an den Untersuchungen des Copernicus nahm, aber auch recht schlagend die Nothwendigkeit der Reformation der Astronomie. Ich mache ausserdem noch auf die für die Culturgeschichte besonders werthvollen Aufschlüsse über die Loewener Universität und die damaligen Preise der Wohnungen für die Studirenden aufmerksam, welche der Brief No. V. enthält.
Thorn, 30. März 1874. M. Curtze.
[325] (1) Wahrscheinlich hat Quetelet schreiben wollen trente-deux ans. Hier will ich noch auf eine andere Unaufmerksamkeit Quetelet's aufmerksam machen. S. 86 schreibt er: Ce fut Cornelius Gemma qui mourut de la peste "en 1558, en même temps que son ami P. Beansardus"; dagegen sagt er S. 89 er sei 1578 gestorben. Beides ist falsch; er starb 12. Oct. 1577 zu Loewen.
(2) COSMOGRAPHIA Petri Apiani, per Gemmam Frisium apud Lovanienses Medicum & Mathematicum insignem, iam demum ab omnibus vindicata mendis, ac nonnullis quoque locis aucta, figurisque novis illustrata: Additis eiusdem argumenti libellis ipsius Gemmae Frisii. Parisiis. Vaeneunt apud Vivantium Gaultherot, via Iacobea: sub intersignio D. Martini. 1553. — 76 Bltt.


Zur Entstehungsgeschichte der Revolutiones des Copernicus.
Unter den Notizen, welche Copernicus in die jetzt in Upsala aufbewahrten Bücher geschrieben, die er einst besessen, befindet sich auch eine Reihe von astronomischen Tafeln und ein diese erklärendes längeres Capitel mit der Ueberschrift: "Latitutidem Veneris et Mercurii invenire". Diese Tafeln mit Erläuterung sind die Quellen der Tafeln über die Breite der fünf Planeten und das letzte Capitel des VI. Buches der Revolutiones, nur sind sie in viel grösserer Ausführlichkeit und Breite angelegt. Während die Tafeln in dem grossen Werke des Copernicus nur von 3 zu 3 Grad berechnet sind, gehen die handschriftlichen Tabellen von Grad zu Grad und bei den proportionaltheilen von Minute zu Minute. Das Buch, in dem sie enthalten sind, besass Copernicus schon im Jahre 1500 in Bologna, wo er, wie sicher aus demselben hervorgeht, noch im März 1500 verweilte, und es ist also höchst wahrscheinlich, dass die fraglichen Tabellen vor denen der Revolutiones gearbeitet sind, mit denen sie, soweit dies möglich ist — ihr Umfang ist ja ein völlig verschiedener —, genau übereinstimmen. In demselben Buche findet sich auch die späteste, bis jetzt unbekannte, Beobachtung des Copernicus, eine Venusbeobachtung vom Jahre 1532 — die bis jetzt bekannte letzte datiert von 1529 —. Copernicus hat auch für den sinus totus [326] = 10000 in derselben Handschrift die Secanten für alle Grade des Quadranten berechnet. Bis jetzt galt, wenn man von Maurolikus aus Palermo, dessen Schriften erst nach Copernicus Tode 1557 erschienen, absieht, Rheticus als erster Berechner dieser Functionsart. In dem grossen Opus Palatinum sind dieselben genau in derselben Weise, wenn auch in grösserem Umfange, berechnet, wie dies Copernicus in der Upsalenser Handschrift thut. Nun sagt Rheticus selbst, dass er seine Untersuchungen geschöpft habe ex amoenissimo horto Copernici, die Upsalenser Handschrift ist auch spätestens 1532 zum Abschluss gekommen, also zu einer Zeit, wo Rheticus noch Student war; Rheticus dürfte also wohl eher die Idee zur Berechnung der Sekanten von Copernicus erhalten haben, als umgekehrt Copernicus von Rheticus, der erst 1539 nach Frauenburg kam. Copernicus verdankt also die gelehrte Welt die Einführung der Secanten in die Wissenschaft. Die Tangenten hat bekanntlich Abul-Wesa eingeführt unter dem Namen umbra recta und umbra versa. Dass umbra recta mal umbra versa = 1ist, lehrt Bradwardin in einer im Vatikan handschriftlich erhaltenen fälschlich so genannten Perspectiva. Der Cosinus findet sich zuerst berechnet in des Rheticus Ausgabe der Trigonometrie des Copernicus, wie in den Prolegomenis der Säcularausgabe schon gezeigt ist. Alle diese Eintragungen des Copernicus werde ich in nächster Zeit in der "Zeitschrift für Mathematik und Physik, Leipzig Teubner" in extenso veröffentlichen; ich glaube aber, dass eine vorläufige Nachricht in diesen Blättern, welche die Interessen der Provinz so trefflich vertreten, nicht unwillkommen sein dürfte. Die später auch im Separatabdruck erscheinenden Reliquiae Copernicanae sollen auch die Notizen umfassen, welche in der Pulkowaer Handschrift (siehe Altpr. Monatsschr. 1873 S. 155-162 enthalten sind. Nach näherer Ansicht glaube ich für die Autenticität dieser Handschrift ihrem grössten Theile nach einstehen zu können.
Thorn, den 3. März 1874. M. Curtze.

>> begin