>> HOMEpage

Reis van deurwaarder Sixtus Petri Arnoldinus
van Leeuwarden naar Londen, 1661

Bronnen: * Eene reis van Leeuwarden naar Londen en terug in het jaar 1661 door Mr. J. Dirks in de Friesche Volksalmanak 1860, 106-131, ** A Dutch visitor to England in 1661 door N. Zwager in Tijdschrift voor taal en letteren, Tilburg 1939, p. 281-292 en *** Verslag van een reisje naar Londen in 1661;
de eerste twee artikelen hier gereproduceerd en naar het laatste artikel door J.P. Sprenger van Eijk in Vaderlandsche letteroefeningen, jaargang 1846, gelinkt.
Internetuitgave en toelichting: M.H.H. Engels, juli 2014 en december 2022
>> Transcriptie van gotische naar romeinse letter

■ Leeuwarden, huwelijken 1653, Attestatie afgegeven op 21 november 1653; bruidegom: Sixtus Petri Arnoldinus; bruid: Anna Orsela van Balthazar afkomstig van Londen. Oudste zoon Pyter wordt vermeld in een Leeuwarder informatieboek. Doopboek Leeuwarden: 18 maart 1664, Hester Lisbet, dochter van Arnoldinus; zij overleed 5 mei 1736. Autorisatieboek Leeuwarden: 6 april 1672 (fol. 125 recto) trad op Fredericus Arnoldinus, procureur voor den gerechte van Tietierckstradeel; familieband met Sixtus onduidelijk.
■ Uit het archief van het Hof van Friesland, toegang 14, inv.nr. 76: resolutieboek 1631-1792 (interne zaken, o.a. aanstelling lagere ambtenaren)
65 recto
Den 27. Februarij 1656
’t Hoff geresumeert hebbende de provisionele delinge van
de deurwaerders, hebben om redenen goedgevonden, dat bij de
stadt Leeuwaerden sal worden gevoegt ’t Zuider Trimbel [= Trimdeel] van
Leuwaerderadeel, sampt Rauwerderhem ende Idaerderadeel in [65 verso]
welcke quartieren al de commissien comende te vervallen, sullen
op de seste deurwaerder depecheert werden, in gevolge van-
dien is Pytter Pesson oldste clercq van de heer Jongstal
daermede voorsien des nochtans dat de voors. Pytter Pesson de
keur sal hebben bij ’t versterven van de eerste deurwr. ofte bode
geduirende ’t leven van sijn heer ten wien respecte hij desen pro-
motie heeft te verwachten, een van beiden aen te nemen, sullende
deselve ordre in toecomende onder de clercquen onderholden wor-
den. Voorts heeft het Hoff Sixtus Arnoldini in conformite van
voorgaende resolutien in plaetse van w. Hajo Johannis tot ordi-
naris bode vercoren. Ende sijn daerop de voors. Sixtus Ar-
noldini sampt Pytter Pesson in den Raede binnen gestaen
ende hebben de eed van getrouwicheit op haer resp. bedieningen
gepraesteert, ende is besonderlingh de laeste ’s Hoffs resolutie
van den 24. Febrij. 1640 op ’t stuck van ’t deurwrs. ampt
gemaeckt mede vs. Pytter Pesson voorgelesen, ten eynde in
toecomende daervan geen ignorantie praetendeert mochte
werden.
82 recto
Op huyden den 19. Junij 1658 is bij den Hove geresol-
veert, dat van nu voortaen alle de boden ofte clerquen
die met een deurwrs. ampt van den Hove werden ge-
promoveert ende gebeneficieert, sullen gehouden wesen borge
te stellen ter somma van duisent caroli gls.
101 verso
De bevordering ca. 1660 van Sixtus Arnoldini tot deurwaarder komt in dit resolutieboek niet voor!
Den 30en Maij 1665
Also den Hove van Fryslandt genoegsaem gebleecken
is dat de deurwaerder Sixtus Arnoldini in de be-
doeninge van sijn ampt verscheidene mesusen ende excessen
so ten huise van de advocât Boelema binnen Leu-
waerden, als Dirck Fransen Visscher binnen Harlingen
ende elders heeft gepleegt, so ist dat 't voors. Hoff hem
bij desen suspendeert van sijn ampt den tijt van ses maen-
ten, ende ordonneert denselven voortaen van alle excessen
aff te houden bij poene van cassatie. Actum den 30en
Maij 1665.
Also den Hove van Frieslandt genoegsaem ge-
bleecken is, dat de deurwaerder Sixtus Arnoldini
menigvuldige excessen in officio ende tegens sijn instructie
heeft begaen, so ist dat het voors. Hoff hem bij desen de-
porteert van sijn ampt. Actum den 18. Janrij. 1666.
Den 20en Januarij 1666
't Hoff neemt aen Wibrandus Heems clercq van
de heere Jetzo van Sminia Raedt Ord. in den voors.
Hove ende provisionele deurwaerder, voor ordinaris [102 recto]
deurwaerder van desen Hove in plaetse van Sixtus Arnoldini
die oock gehouden wort den behoorlicken eed daertoe staende
in handen van den Hove te doen.
't Hoff neemt aen Regnerus Buitenpost clercq
van de heer Theodorus Scheltinga Raedt Ordris. in den
voors. Hove voor deurwaerder der stadt Leuwaerden
cum annexis in plaetse van de deurwr. Heems, die oock
gehouden wort den behoorlicken eedt daertoe staende in han-
den van den Hove te doen, blijvende niettemin de voors.
Regnerus Buitenpost op sijn tour staen omme volgens voor-
gaende resolutie tot de eerste vervallene deurwaer-
ders oft bode ampt gepromoveert te worden.
Op huiden den 20en Jan. 1666 hebben Wibrandus Heems
ende Regnerus Buitenpost den behoorlicken eedt omme
het ordinaris ende provisionele deurwaerders ampt wel
ende getrouwel. te bedienen in handen van den voors. Hove
gepraesteert. Actum uts[upra].
■ Hof van Holland: Decreten, Verwijzing akte: 3419/1674/010 - Datum decreet: 1674-05-01 - Decreet: Willig - Impetrant: Cornelis Caffawercker, wonende te Amsterdam, procuratiehouder van Anna Ursula van Balthasar, huisvrouw van Sixtus Arnoldinus, wonende in Friesland en gewezen deurwaarder. Zij was geautoriseerd door het Hof van Friesland om de goederen van haar man te beheren. [Helaas zijn er in de overlevering van de autorisatieboeken van het Hof van Friesland hiaten, o.a. de periode 1655-1683.] Hij was [na zijn ontslag (1661) als deurwaarder] krankzinnig geworden en verbleef in het dolhuis te Leeuwarden. - Eigenaar: Anna Ursula van Balthasar, huisvrouw van Sixtus Arnoldinus. - Koper: Willem de Clerck, koopman te Amsterdam. - Onroerend- en roerend goed Amsterdam, Ridderstraet, een huis en erf. - Bronverwijzing: Nummer toegang: 3.03.01.01, inventarisnummer: 3419
■ In het Leeuwarder informatieboek van 1683 komt "Pyter Sickes Arnoldini", de oudste zoon van Sicke/Sixtus, voor op blz. 112 en 113 en wel als gedetineerde.
Hendrick Lenerts ratelaer binnen Leeuwarden, olt 36 jaeren, geciteert, g'edicht ende g'examineert verclaert dat hij verleden Saturdachs nacht even nae twaleff uyren, onder de stadts butterwaegh op e schilwacht staende omtrent de waeghs pijp eenigh geroep ende gevecht tuschen verscheidene personen, hem onbekent, horende ende haer inden beginne toegeroepen hebbende, dat sij souden doen die moeite ende dat vechten staecken ende naer huis toe gaen, ende geen gehoor krijgende, tot voorcominge van meerder onheil, sijn ratel aengeslaegen heeft, om de andere raetelaers te doen toecomen, om die vechters te scheiden, sulx sij oock toegeloopen sijn ende een van dat geselschap booven op de wacht hebben gebracht, ende persist. nae prelectie in kennisse sijn handt
Hendrick Leenderts
Jan Jansen ratelaer binnen Leeuw., olt tuschen de 60 ende 70 jaeren, geciteert, geedicht ende g'examineert, verclaert dat hij op het aenslaen van de ratel van Hendrick Leenderts de schilt wacht houdende onder de wage, sijne ratel mede aengeslagen hebbende, op verleden Saterdach 's nachts even nae twaleff uyren, nae sulx gedaen, nae de St. Jacobstraet was gegaen, ende aldaer hadde vonden staen met sijn bloote hooft de persoon die eygensten stondt bij haer [..] apprehendeert ende nae de burger hooftwacht gebracht seer beschoncken wesende, ende persist. nae prelectie, niet connende schrieven.
Pytter Sickes Arnoldinus, tegenwoordich op den Raadthuise in apprehensie sittende, g'examnineert, verclaerdt dat hij verleden Saturdach des nachts seer beschoncken geweest zijnde, niet weete dat hij met ymant questie ofte moeite heeft gehadt, nochte can verclaren wat persoonen bij hem op de straet, doen men appreheerde, mogen sijn geweest, ofte dat hij van ymant geslagen is, ende persist. nae prelectie.
■ Het Leeuwarder dolhuis maakte - zoals in de zeventiende eeuw in meerdere steden - deel uit van het tuchthuis. Eekhoff meldt er nauwelijks iets over. Joke Spaans besteedt in "Armenzorg in Friesland 1500-1800; Publieke zorg en particuliere liefdadigheid in zes Friese steden: Leeuwarden, Bolsward, Franeker, Sneek, Dokkum en Harlingen - Hilversum 1997" op blz. 160-162 aandacht aan geesteszieken. Van de situatie in Amsterdam is veel meer bekend; zie: Martje aan de Kerk, Opbergplek of verzorgingstehuis? Het Amsterdamse Dolhuis als voorbeeld van krankzinnigenzorg in de 16de-18de eeuw. Geschiedenis Magazine, 31 juli 2012. Enkele citaten:
Recent onderzoek naar het Amsterdamse Dolhuis toont aan dat er i.t.t. tot vroegere meningen wel degelijk betrokkenheid en zorg was van personeel en familie bij de bewoners. Inventarissen, stukken over opname, regentenboeken, rekesten, een memorie en de krankzinnigenboeken van het Dolhuis uit het Amsterdamse stadsarchief geven een nieuw en verrassend beeld van de functie van het huis en zijn bewoners in de 17e en 18e eeuw. Het laten opnemen van iemand in het Dolhuis was geen gemakkelijke zaak en verliep in meerdere stappen. Eerst moest er een rekest - een verzoekschrift waarmee men zich tot de rechter [in Leeuwarden: het Hof van Friesland] of een bestuursorgaan kon wenden om een bepaalde voorziening te krijgen - worden ingediend bij de Heren Burgemeesters van de stad Amsterdam. De familie speelde hierbij een belangrijke rol: meer dan de helft van deze verzoeken tot opname werd door hen gedaan. Nadat een arts een oordeel had geveld over een krankzinnige, werd er beslist over opname. Aan een opname lag ten minste een van de volgende redenen ten grondslag: het veroorzaken van overlast in de samenleving, het in gevaar brengen van jezelf of anderen en het nodig hebben van zorg. Uit de rekesten blijkt dat er vaak alleen werd overgegaan tot opname als er agressie in het spel was. Opvallend is dat wanneer agressie geen gevaar voor andere mensen opleverde, de bewoners vaak aan de verzorging van de familie werd overgelaten. Van geneeskundige behandeling in moderne zin was in het Dolhuis geen sprake. Het had voornamelijk als functie mensen in bewaring te stellen en daarnaast te verzorgen. De betrokkenheid van de familie is ook te zien in de manier waarop zij zorgden voor het opgenomen familielid tijdens de opname. Voor een familielid in het Dolhuis moest namelijk kostgeld worden betaald. Dit was niet altijd een geldbedrag; voor meer dan de helft van de bewoners verzorgden familieleden en/of vrienden de was. Het Dolhuis was verplicht mensen van schone kleding te voorzien als de familie hiertoe niet in staat was.
In Museum Het Dolhuys, Schotersingel 2 te Haarlem, is nog een zogenaamde doorkast te zien, waarin geesteszieken konden worden opgesloten: een kast of cel met een luikje. De betekenis van het oudnederlandse woord door was (een) dwaas of zot; in het Duits staat der Tor voor de dwaas, gek of zot; vgl. "Lob der Torheit" en "Lof der zotheid". Zo gaat deur in de moderne uitdrukking "zo gek als een deur" terug op het middelnederlandse door (dwaas, zot) en heeft dus niets te maken met een deur! Zo gek als een dwaas, nar of zot. "Das Narrenschiff" van Sebastian Brant gaat over gekken waar men in de Middeleeuwen geen raad mee wist en die op een schip werden gezet.
■ In de Leeuwarder groot consentboeken komt Sixtus (Petri) Arnoldinus als bode resp. deurwaarder van het Hof van Friesland voor m.b.t. onroerend goed aan het Jacobijnerkerkhof en in de Kleine Hoogstraat. Sixtus Arnoldini fungeerde als bode van 1656 tot 1660. Bij de vastlegging in de consentboeken heeft men blijkbaar getwijfeld of Arnoldinus in 1659 resp. 1660 al deurwaarder was of nog bode.
1660 - 88 recto
In deze transportakte d.d. 19 januari 1659 van een huis aen Camminga horne (... Aeltie Jaersma ...) wordt als naastleger [huurder; vgl. 1660 - 139 recto] ten Noorden genoemd "Sicko Arnoldini deurwaerder".
--------------------
1659 - 56 recto
Maritie Anthoni weduwe van Dr. Joannes Swilda in levene medicus binnen Leeuwarden sampt Dr. Siboldus Heemsterhuys yegenwoordich medicus binnen voors. stede en Jacobus Meylsma burger, apothqr. ende penninghmr. [56 verso] van de Noordtsche Groenlandtsche Compagnie binnen Harlingen
aen de deurwaerder Sicco Arnoldinus ende Anna Orsla[!] Balthasar echteluyden binnen Leeuwarden seeckere camer, thuyn, somerhuys ende peerdestaell, met alle boomen ende plantagie streckende ten Suyden nae het Pest-huys
gelijck tegenwoordig gebruyckt
in Jacobijner hoff binnen Leeuwarden, achter Vrouw Boshuysens gasthuys
vercoft ende gegeven voor zeven hondert golt guldens 28 strs. het stuck
Leeuwarden den 16en Martii 1659. Consent ... den 21en Maij 1659.
[Eekhoff (II, 36) lokaliseert het pesthuis in het westelijk deel van het Nieuwe Stads Weeshuis.]
--------------------
1660 - 139 recto
Vrouw Sophia van Vervou wedue van de Here Joachums van Andrae ... seeckere huircherter [= huurcharter] ende respe. coopbrieff van den 7en Januarij 1658 aen Sixtus Arnoldini bode ’s Hoffs van Frieslandt ende Anna Orsela van Balthasa[r] echteluiden
[139 verso] sekere huisinge staende binnen Leeuwarden op de hoecke van de Grote Kerckstraet en Cleyne Hoochstraet over Camminga horne bij de copers als huirders tot desen gebruickt, hebbende de vs. Kerckstraet ten Noorden, Aeltie Jaersma huisinge ten Suiden, d’erffgenaemen van welgedachten Here Andrae ten Westen, ende de Cleyne Hoochstraet ten Oosten
ick vercoperse met welgedachte mijn man deselve in cope hebbende becomen van Juffr. Agata van Velsen, weduwe van Anthoon de Moll in qlt. ende gel. zij dieselve in cope becomen hadden van de here grietman Bocco van Feitsma volgens de coopbrieff de dato den 28en April. 1626
voor de somma van acht hondert en vijftien goude guldens van acht en twintigh strs. het stuck, in gelde, ende reparatien vijff hondert ende vijff ende tachtigh gol. gns. bij de copers rede gedebourcheert.
Actum den 13en Aprilis 1660. Consent ... den 9en November 1660.
--------------------
1663 - 141 recto
Sixtus Petri Arnoldinus deurwaerder ’s Hoffs van Frieslandt ende Anna Ursela van Barthaser[!] echteluiden [verkopen]
aen Theodorus Puppen siecketrooster
huisinge bestaende in drie camers, kelder, plaets, put en back ende gemack, met sijne solders
daerachter seeckere wel beplante hovinge, waerachter noch is een grote wel beboude huisinge, met een grote stallingh tot paerden, hierbij een vrije en grote plaets
op de Nieuwebuiren ontrent de Coebrugh hebbende voors. hovinge ende achterhuisinghe hun vrijen uytgangh voor aen de straete off burghwal, met alle bomen ende plantagien streckende ten Zuiden nae het pesthuis, ten Oosten de huisinge en hovinge van w. Doctor Becchius moeder, de hovinge ende gangh van de barbier Galenus Eechten ten Westen, de gemene vaert ofte borghwal ten Noorden
gelijck als Hestera Provoos [= Hester Provoost?], wedue van w. Do[mi]num Petrus Arnoldinus in levene pastoer tot Boxum ende Blessum, deselvige bewoont ende gebrucktt
voor de somma van negen hondert gouden guldens à 28 strs. ’t stuck
Actum den 22 Januarij 1663.
Onderstonde: dit merck X is bij Anna Orchela[!] Balthasar selffs gestelt, S.P. Arnoldinus, Theodorus Puppen, B. Haitema. [Arnoldinus, Puppen en getuige Dr. Bavius Haitema eigenhandig]
Consent ... den 13en Febr. 1663.

>> begin

Friesche volksalmanak 1860

[106] In een der vorige jaargangen van de Friesche Volksalmanak (1), hebben wij de lezers er van reeds kennis doen maken met eene zeer uitgebreide verzameling van kleine geschriften, in de Koninklijke boekerij te 's Gravenhage voorhanden, en onder den naam van Bibliotheca Duncaniana [oorspronkelijk onderdeel van de Stadhouderlijke Bibliotheek] bekend. Wij deelden toen den inhoud mede van een paar geschriftjes, over een tweetal merkwaardige voorvallen, die te Bolsward in de 17de eeuw hadden plaats gehad, en die in die verzameling zijn opgenomen; thans zullen wij hen met een ander stukje, daarin opgenomen, in kennis brengen, voor zoo verre zij die kennismaking niet reeds vroeger elders mogten gemaakt hebben (2). In meer dan een opzigt, (wij hoopen dat gij daarvan overtuigd zult worden) verdient dit blaauwboekje aan de vergetelheid onttrokken te worden. Het bevat namelijk een verhaal, of een dagboek van eene reis van Leeuwarden naar Londen en terug, in het jaar 1661 gedaan. Reeds het tijdstip waarop die reis gedaan werd, moet doen vermoeden, dat, indien de reiziger naauwkeurig opteekende, wat hij destijds in Londen [107] zag, dat opgeteekende belangrijk kan zijn. Er viel toch destijds veel aldaar te zien en te hooren. Men herinnere zich slechts, wat er in de drie laatste jaren die het jaar 1661, den tijd van het bezoeken van onzen reiziger van Engeland, voorafgingen, aldaar was voorgevallen. --- Olivier Cromwel, de magtige Protector der Engelsche Republiek, den 3den September 1658 gestorven, was wel door zijnen zoon Richard in die waardigheid opgevolgd, maar deze was niet bij magte om den republikeinschen regeringsvorm, waaronder Engeland hoe langer hoe meer gebukt ging, staande te houden, en de zucht om het Puriteinsche juk af te schudden te onderdrukken. Het leger dwong Richard Cromwel het parlement te ontbinden en het zoogenaamde Lange Parlement weder bij een te roepen (1659). Na eenige mislukte pogingen om het Koningschap in Engeland te herstellen, en nadat het Parlement nog eens geschorst en hersteld en Monk, aan het hoofd van het Noorder leger Londen bezet had, bood deze zijne diensten aan den op het vaste land van Europa rondzwervenden Karel den II aan. Deze zoon van den ongelukkigen koning van Engeland Karel I (in 1649 onthoofd), haastte zich Spanje, waar hij zich toen ophield, te verlaten, en eerst naar Breda, en later naar 's Gravenhage te trekken. Het nieuwe parlement, als van ouds weder uit het huis der Lords en der Gemeenten zamengesteld, dat 22 April 1660 zitting nam, ontving brieven van Karel II, waarbij hij het zijne gunst en vergiffenis aanbood en weldra proclameerden beide huizen Karel Stuart tot koning en noo- digden hem uit om de teugels der regering, zonder [108] eenig voorbehoud of voorwaarde, op te vatten. Deze geldelooze en verkwistende vorst, wiens karakter, denk- en levenswijze door zijn verblijf aan het Fransche en Spaansche hof al meer en meer misvormd was geworden, haastte zich aan dezen wensch te voldoen. Hij ging den 22sten Mei 1660 scheep te Scheveningen en hield den 29sten Mei zijnen luisterijken intogt in Londen. Onbeschrijfelijk was de vreugde waarmede de op zijnen troon herstelde vorst in Engeland ontvangen werd. Het slechte voorbeeld evenwel dat KAREL II door zijne ongebonden leefwijze aan het volk gaf, had daarom eenen dubbel nadeeligen invloed, omdat de strengheid der Puriteinen in eens plaats had moeten maken voor de chevaleresque manieren en levenswijze der Cavaliers of aanhangers van KAREL II. Deze gaven nu den toon aan, en het Engelsche volk stemde met dien lossen toon in zonder dien door Fransche zwier te dempen, zooals hunne leermeesters. Neen, eene aangeboren ruwheid deed dien veeleer verhoogen, het Puriteinsche mom dat men gedurende jaren had moeten dragen, werd weggeworpen, en de schade die men aan levensgenot meende geleden te hebben met teugellooze mate herwonnen (3). Wreede straffen troffen inmiddels in October 1660 de regters, die het vonnis over Koning KAREL I geveld hadden, terwijl later de lijken van OLIVIER CROMWEL, van zijnen schoonzoon IRETON en van BRADSHAW, President van het Hoog Geregtshof, 30 Januarij 1661 werden opgegraven en aan de galg gehangen.

Op den 30sten April 1661 werd de koning met groote pracht gekroond, en iets later de Bisschoppen, met achterstelling der Presbyterianen, in hunne zetels hersteld. In [109] dien toestand bevond Engeland zich, toen SIXTUS PETRI ARNOLDINUS, Deurwaarder bij het Hof van Friesland, vergezeld van zijne huisvrouw en oudsten zoon, zich in Julij 1661 naar Engeland begaf, en aldaar zich van den 8-28 Augustus ophield.

Er bestaan twee uitgaven van het Memoriaal van dit reisje. De eerste zonder naam van drukker of drukplaats, slechts 14 bladzijden (compres gedrukt) in quarto beslaande, en de tweede 40 bladzijden bevattende, maar veel beter "gedruckt tot Leeuwarden bij WILHELM GEEST, Boeckdrucker aen 't eynd van de Speelmans straet, bij de Put 1661".

De inhoud van die beide Memorialen is niet gelijk luidende, de laatst genoemde uitgave bevat veel meer als de eerste vermelde, maar daarentegen zijn ook enkele bijzonderheden, vooral den deurwaarder zelven rakende, in de eerste uitgave te vinden, die in de tweede zijn weggelaten. SIXTUS PETRI ARNOLDINUS geeft ons daarvan zelf in zijn Voorberigt "aen den goedgunstigen leeser", voor de tweede uitgave geplaatst, deze nog curieuse opheldering:

"Dewyle het myn Heeren ende Meesters gelieft heeft, op myn instantelyck versoeck, te vergunnen, dat ick ses Weecken uyt dese Provintie mochte verreysen naer Engelant &c. daer synde hebbe de tydt niet onnut willen doorbrenghen, maar soo veel mogelyck was, ghesocht ende ondervraeght naer de voornaamste particulariteyten soo binnen als buyten de stadt Londen ende elders, hebbe daer af gemaeckt een kort Memoriael, 't welck ick aen eenige goede vrienden en bekenden hebbe ghetoont, die my seer lastigh vielen, omme daer af te hebben een co-[110]pia, sulcks niet konnende weygeren, resolveerde 't selve te doen druckcn, niet uit grootsheyt, ofte om daer door eenige eere ofte profyt te trecken, geensins; maer alleen omdat ick soo veel tyt niet hadde om daer af te schryven eenighe Copyen, alsoo ick myn beroep moest waernemen, ende sien oft ick de verloren tydt weder kon inhalen: Soo hebbe ick myn kladde aen een Drucker gegeven, omme daer af te drucken eenighe exemplaren, latende de Correctie tot discretie van de selve, doch bevinde dat 't selve niet alleen kladdigh, maer oock op verscheyde plaetsen veel uyt gelaten, en wat by gevlickt, ende sin en meninge anders gestelt is, 't welck door eenige spotters qualyck wort geduyt ... Soo ist dat ick myn Memoriael wederom hebbe doen herdrucken, ende van alle misstellinghen gesuyvert, soodat ick 't voor desen gedruckte Memoriael niet voor goet noch voor waer keure, schoon deselve met myn eygen handt getekent zyn, want ick hebbe het niet na gelesen, maer den Drucker vertrouwt, dewelcke ook geen Tytel, nochte syn Naem gesteld heeft: waer uyt een iegelyck wel kan vernemen, dat het niet voordacht geschiedt is. Waerschouwe dierhalve een yeder, dat ick geen exemplaren van dese myne reyse voor goet keure, als dese, dewelcke by WILHELM GEEST gedruckt en by myn selfs verteekent syn." Werkelijk vind men de geschreven handteekening en het jaartal 1.6.6.1 onder deze voorrede, maar eveneens staat die geheel gelijk geschreven onder deze verklaring, aan het einde der gedenegeerde druk te vinden. "Alle welcke Boecken van dese myne voorz. reys, niet door myn eyghen handt verteekent zynde, wor- [111] den voor valsch ende leugenachtig gehouden." Zou er wel een tweede voorbeeld zijn van eenen Deurwaarder bij het Achtbare Hof van Friesland van zulk eene verloochening van zijne eigen handteekening onder een aantal stukken als voor Copij conform gezet?

Trouwens men behoeft slechts de titels van de beide uitgaven te vergelijken om tot de overtuiging te komen, dat SIXTUS PETRI ARNOLDINUS wel redenen had om de eerste uitgave als onecht te verklaren. De titel toch voor de tweede uitgave luidt: Memoriael van een Reys uyt Frieslant na Engelant gedaen door SIXTUS PETRI ARNOLDINUS, (de kleinste) (4); Deurwaerder des Hofs van Vrieslandt, verselt met syn Huys-vrouw en oudste Soon: maar de spotters waarover onze held zich beklaagt, hadden daarin eene kleine wijziging gebragt, die zijn persoon in een belagchelijk daglicht stelde, welligt als zinspeling op zijne kleine gestalte. Zij hadden dien titel aldus doen drukken: Memoriael van de Reys van SIXTUS PETRI ARNOLDINUS (kleynste Deurwaerder 's Hofs van Frieslandt), met syn Huysvrouw en oudste Zoon uyt Friesland na Engeland. Anno 1661.

Uit de opdragt van de tweede uitgave, "aan de heeren Raaden in het Hooge Hof van Friesland"geplaatst, blijkt dat SIXTUS PETRI ARNOLDINUS, (die welligt SIKKE (5) PIETERS NOLLES in de wandeling zal geheeten hebben), zijne reis naar Engeland deed om huwelijkszaken aldaar te vereffenen. Een vijftal lofdichten, naar den geest dier tijden, zijn voor het Memoriael geplaatst, daaronder een van J. ARCERIUS in het Landfriesch.

De reizigers reisden den 28 Julij 1661 van Leeuwarden, [112] des morgens ten 9 uur, met de trekschuit naar Harlingen en staken den volgenden dag met den veerman naar Amsterdam over, waar zij den 30 Julij aankwamen, na op zee harde wind, donderslagen. bliksem en regen en een woordenstrijd met een biersteker van Leeuwarden, die SIKKE's des vorigen daags besproken kooi, met zijne familie had ingenomen, gehad te hebben. Den 31 ging men om 3 uur met de marktschuit naar Rotterdam en kwam aldaar den volgenden morgen om zes uur aan, zijnde vijftien uren reizens en nachtbraken, waar u thans de spoorwegen in drie uur brengt. Reken nu eens uit hoe groot het verschil zal zijn van den reiziger die van Harlingen over Leeuwarden, Dokkum en Stroobos per trekschuit naar Groningen vaart en den spoorwegreiziger op den regten lijn van Harlingen naar Groningen? Zekerlijk zal de laatste de reis tweemaal heen en terug van Harlingen naar Groningen kunnen doen, alvorens de eerste eenmaal die reis gedaan heeft.

Waarschijnlijk zal hij hiermede de Heidens, Zigeuners bedoeld hebben, doch die hadden nog in 1661 bij lange na niet voor goed afscheid van ons Vaderland genomen. Vooral in het begin der 18de eeuw had men nog veel overlast van hen in ons Vaderland (6).

[113] Op de verdere reis des avonds naar den Briel ondernomen, had men des nachts onstuimig weder. Den 3 Aug. reed men naar Hellevoetsluis, maar komende in de paketboot, vond men daarin gansch geen "commoditeit" en dien tevens uitermate oud en klein. "Na myn oog, zegt S., zou het een perikel zijn om in een storm als toen woedde er over de Tjeukemeer mede te varen, over sulks ons de moed ontzonk om daarmede te varen en wij den schipper een goede reis wenschten."

Den ledigen tijd van den volgenden dag gebruikte men om het schip van den admiraal OPDAM te bezien, dat zeer doorschoten in den Zweedschen oorlog werd bevonden. Destijds wierd te Hellevoet eene nieuwe sluis gemaakt. Ook zag men de wapenen van KAREL II, den Koning van Engeland, van zijnen broeder den Hertog van York en van zijne moeder Koningin HENRIETTE MARIE voor de herberg hangen, waar zij gelogeerd hadden.

In den namiddag naar den Briel teruggekeerd, was men naauwelijks aangekomen of men hoorde roepen: "naar Londen! naar Londen!" waarop men zich naar boord spoedde en onder zeil ging. De reis was echter niet voorspoedig, den volgenden dag, 5 Augustus, keerde men door tegenwind naar den Briel terug en den 6den geriek men op eene droogte en in gevaar van schipbreuk, doch den 7den kwam men voor Margate in Engeland ten anker. Den 8sten voer men de Teems op, voor twee kasteelen moest men "tot respect voor den Koning", de zeilen strijken, of men liep gevaar met scherp beschoten te worden, gelijk een ander daarmede onbekend schipper wel gebeurd was (7). In het opvaren zag men [114] onder anderen twee heerlijke jachten, waarvan een van den koning en een van de heeren van Amsterdam, met prachtig spiegelwerk van achteren (8). Ook vijf oorlogschepen, mast-, anker- en roerloos, in den laatsten oorlog van ons genomen, alsmede twee andere, die met de vloot naar Portugal zouden medegaan om de koningin te halen (9). Het heerlijke gezicht op Engelands kusten met hare krijtbergen, het betooverende en oogverblindende van eene opvaart van de Teems met zijne kronkelingen, schilderachtige oevers en drukke beweging, ontgingen geenzins S. opmerking.

Den 9den Augustus bragt hen eindelijk schipper JAN PIETERS van Dordt met zijn boeijer in een herberg, waar de Dordtsche boeijer uithing, in St. Cathrijns (vlak bij de Tower (10), van waar men naar de nabij zijnde Woodstreet trok. S. had aldaar, waarschijnlijk door de later vermelde zuster van zijne vrouw, die van Engelsche afkomst schijnt geweest te zijn, in een huis boven een boekbinder, een boven opkamer gehuurd, voor f 1,50 's weeks, "zijnde met huisraad, wel voorzien, ook met tapijten behangen, daar op een deftig ledikant met een goed bed cum annexis". Wat zou hij nu wel hebben moeten betalen? Welligt tien maal zoo veel.

In den avond van dien dag had onze, zoo het mij voorkomt, wel wat kort aangebonden, althans haastige, Deurwaarder, een reisavontuur, dat wij hem zelven zullen laten verhalen: "Des nae de middaghs eens uyt ghegaen synde, weder t'huis komende met ons Suster end een Jonghman, (welcke met ons was overghekomen, synde van Amsterdam, doch van [115] Duynkerken van geboorte), wy te samen, beneffens de man en vrou van 't huis, de Intreed drinckende, oock soodat wy alle vrolyck werden, eyndelyck neffens betalinghe (*) van 't geen wy gehad hadden, raeckten ick met den Jonghman, (welcke oock daer vreemt was, geen Engels mede konnende verstaen) in onlust en krakeel, over sulks wy te samen in een heftich gevecht raekten. De voordeure van de wacht gheopent wierde, raekten ick met behulp van myn vrouw end haer suster, tot een deur uyt, myn soontjen by de handt. Uyt het Huys synde, doolden wy in de duystere nacht omtrent twee uyren om, soeckende een Herberge, doch vermits manquement van spraeck, konnende geen vinden, eyndelyck een vindende, klopte aen, maer wierd met een stock van de deure ghejaeght, noch een weinigh al pruttelende soeckende, syn wy gheraekt in een Bradery (Restauratie), eyschende wat eten; 't selve ontfanghen hebbende, nae betaelinghe, onderlagh de kock ons weder weg te jaghen, doch door groot bidden syn wy tegens danck van de kock, doch met consent van syn vrou, des nachts in huys gebleven en den 11 dito 's morghens omtrent vyf uyren, ben ik met myn soon weder gheraeekt by myn vrouw, synde het gevecht beter uytghevallen als ick ghemeent hadde end was by myn vrouw ende haer vrienden alles afghemaeckt."
(*) In de eerste druk staat: 'Weder te huys komende, quam by ons een jonghman synde droncken, den selvigen met myn Huysvrou wat pratende, raeckte ick terstondt (als onnosel synde hun niet kunnende verstaan) in een heftich gevecht, enz.

[116] Het eerste wat S. in Londen bezigtigde was de St. Pauluskerk. Hij hoorde aldaar twee geestelijken, de een boven, de ander beneden, op hetzelfde uur, regt onder elkander, voor duizende menschen prediken. Hij zag den Lord Major op een sierlijk graauw paard, met een rood met goud geborduurd kleed behangen, dragende een gouden keten, na zijn oog wel f 25,000,-- waard. S. vond de Pauluskerk bijkans half vernield, vermits CROMWEL van het eene eind een paardestal had laten maken en het dak daarboven, van lood zijnde, had afgenomen en verkocht! (11) De toren van de kerk herinnerde S. aan de Oldehove in Leeuwarden. In den vorigen winter was er een groot stuk algewaaid. De grootheid der kerk trof S. zeer.

Den 12den Aug. zag S. de Westminster Abtdy of (St. Peters Westminster Church). Hij beschrijft de Episcopale godsdienstoefening omstandig en merkt op, dat bij CROMWEL's tijden zulks niet geweest is en dat de burgerij tegenwoordig nieuwsgierig is om zulks te zien (12). De gedenkteekenen, waaraan de Westminster Abtdy zoo rijk is, worden ter loops vermeld, in het bijzonder een vuren houten stoel van CROMWEL, daar zijn beeld in gestaan heeft, doch dat nu door het inhalen van KAREL II daar uit genomen en verworpen is. Ook de stoel waarin de Engelsche Koningen en Koninginnen en nog onlangs KAREL II in gekroond waren, werd niet vergeten en S. verzuimt niet er bij te voegen, dat eerst hij en daarna zijn zoon daarin hebben gezeten.

Westminster Hall werd mede dienzelfden dag bezocht en men zag de plaats waar koning KAREL I veroordeeld was. De kamer zegt S. is ongemeen heerlijk, zijnde behangen [117] met groen laken, rondom met vaste banken "na graed (d. i. trapsgewijze) opgaande, omtrent van de groote als de Fransche kerk te Leeuwarden. Op de gevel van de kamer op het spits van dien, regt boven daar des konings sententie is geschreven, staat CROMWELS hoofd op een ongeschilde spar, op de zijhoeken van de gevel staat het hoofd van IRETON en nog een groot heer, van CROMWELS grootste Complicen en op de voorgevel van het Parlementshuis staan mede twee hoofden van groote heeren". (13) CROMWEL, zoo vervolg hij, is opgegraven uit de Westminster kerk, over het graf ben ik gegaan. In de kist leggende, had hij een kostelijk tabbaart aan van 't hoofd tot de voeten, zijnde pluis, zijn lijk was uitermate kostelijk gebalsemd. De kist wierd op eene horde nevens twee andere ligchamen gevoerd naar Tyburn, onder de galg, alwaar de ergste gaauwdieven worden gehangen, aan welke galg is eerst CROMWEL opgehangen, daarna twee andere heeren, CROMWEL in de midden: deze hebben van des morgens tot des avonds laat gehangen: zijn daar afgenomen, de hoofden afgekapt en de ligchamen onder de galg begraven en de hoofden gebragt ter plaatse voorschreven. De galg is oud en van gemeen hout gemaakt, binnen kort zegt S., zal zij afgebroken worden en een steenen in de plaats gemaakt worden, naar het fatsoen van de galg buiten Leeuwarden. Ter gedachtenis van CROMWEL, zal op de naaste pilaar naar Londen, zijn beeld van het hoofd tot de voeten daarop worden uitgehouwen en de twee andere heeren op de twee andere pilaars met hunne namen daaronder."

Den 13 Augustus bezocht S. de stal van den koning en [118] zag aldaar nog zes van de twaalf graauwe paarden, die in den Haag door Prins WILLEM III aan Koning KAREL II waren vereerd geworden, tevens vele andere kostelijke paarden en rijtuigen.

In Serencras (hetgeen wel Charing Cross zal moeten zijn) en elders, verschrikte hij over de afgrijsselijke vertooning der overblijfsels van de twaalf ter dood gebragte aanhangers van CROMWEL, die het vonnis over KAREL I geveld of zulks uitgevoerd hadden. Hij noemt daaronder de predikant HUYGH PIETERS, die in Nederland gewoond heeft (14).

De volgende dag leverde veel aangenamer schouwspel op. Laat ons S. zelf hooren in zijn naïf verhaal van hetgeen hij dien dag zag en wat hem toen wedervoer.

"Den 14 dito heb ik den koning benevens zijn broeder den Hertog van York en zijne hertogin zien eeten, zittende de koning op eenen kostelijken stoel met goud geborduurd aan het midden van den tafel, de hertog van York op het einde en diens gemalin aan 's konings linkerhand. De Koning diende de Hertoginne statelijk voor. Achter hen hing een kostelijk tapijt met zijn geborduurd wapen en boven zijn hoofd een dergelijk paviljoen, enz. Voor de tafel was een hekje van traliën, en binnen het hekje was de vloer twee trappen hooger en daar binnen stonden een aantal edellieden. Het eeten wierd met gedekte schotels in zilver door 16 hellebardiers aan het hekje gebracht, zij hadden roode steekrokjes aan van laken, wel kostelijk maar onfatsoenlijk zittende. Vallende op een knie, wierd hun het eeten door eenen edelman afgenomen en op tafel in order gesteld. De drank wierd den koning in gedekte kelken aangeboden, na [119] eerst bij de schenktafel van twee heeren geproefd te zijn. Bij het overleveren aan den koning viel de aanbieder op een knie. Al de toeschouwers waren met ongedekte hoofden, alleen de koning en zijn broeder waren gedekt. Het gebed voor en na den maaltijd, werd door een oud bisschop geknield, in het wit gekleed en zwart van aangezicht, die al lang bij den ouden koning in dienst geweest was, gedaan. De Koning had een zwart zijden kleed aan, waarvan de mouwen getaillardeerd of aan riemen gesneden waren, op zijn hoed had hij eene kostbare pluim en aan zijne hand een verbazende groote diamanten ring. Na het gebed wiesch hij en zijn gezelschap de handen in een gouden lampet, waarbij de gieter ook van goud was. Het lampet van tafel komende, zegt S., ging daarachter een heer; en ik aan het hekje naast de deur staande, zijnde ijverig in het ter nederstellen van het geziene, zoo zeide de heer met een harde en sterke stem: wirde doen (wat doet gij?) tastende terstond naar mijne hand, waar ik mijne notule of papier in had, nemende het uit mijne handen: ik van angst, wegens de onverwachte ontmoeting, liet de pen vallen. De heer ging met het papier eene deur in, alwaar de koning ingegaan was, ik met de andere lieden wilde vertrekken, maar werd door de hellebardiers bezet en moest staan. De heer omtrent een kwartiers uur weg geweest zijnde, kwam terug, gevende mij courtoiselijk mijn papier over, ging met mij aan de schenktafel, aldaar zijnde liet hij mij benevens mijnen zoon, onze handen in het lampet wasschen, gaf ons een romer wijn en banquet en vereerde ons met des konings Schilderije." Met het laatste zal S. wel een afdruk [120] van een gegraveerd portret van den koning bedoeld hebben. Omstandig wordt verder beschreven wat er in het paleis te zien is, alvorens men in 's konings eetzaal is binnen getreden. Onder anderen vermeld S. dat men scherp geëxamineerd wordt. Men was nog destijds bevreesd voor de aanslagen der Fanatieken (de ultra's der Puriteinsche of Republiekeinsche partij), zoowel in het algemeen tegen den toenmaligen geheel veranderden toestand van zaken als in het bijzonder tegen den koning gerigt (15).

S. zegt van dezen "de Koning is een persoon van braaf postuur en hoogte, zijnde wel een hand breed hooger als zijn broeder, de Hertog van York, hij zittende aan den tafel was heel stil en melancholiek, sprekende naauwelijks een woord, zijnde zijne haren om het hoofd uitermate lang en gekruld, en met zijne wenkbraauwen en baard zeer zwart, de wangen geheel ingevallen en bleek ghelyckende seer de postuyre van den Luytenant LEGNIER, doch soo dick van leden, noch volslagen van troni niet." Deze laatste aanduiding was ten behoeve zijner vrienden te Leeuwarden, waar LEGNIER waarschijnlijk garnizoen hield.

De Koning, zegt S. verder, schept zijn meeste genoegen in het jagen, zwemmen en spelen in de palmagie (kaats) baan. Hij rijdt reeds morgens vroeg ter jagt uit, in eene gewone koets met een page en twee of drie lakeijen, zeer eenvoudig.

Den 15 zag S. in een huis of spel drie groote beeren tegen dertig honden vechten, en daarna vochten de honden tegen drie groote zwarte bullen en drie of vier honden tegen een paard, waarop een aap zat. Deze ruwe volks-ver-[121]maken zijn nog in Engeland niet verdwenen. S. vond ze lustig om aan te zien. Den 16 bezag S. het St. James park, waarin niet lang geleden, zegt hij, de koning eenen zeer langen vijver heeft laten graven, voorzien van allerlei zwemvogels. Bij goed weder zwemt hij daarin menigmaal. Ook is aldaar binnen korts eene heerlijke zeer lange palmagiebaan gemaakt, waarin na het eten de Koning met zijn broeder menigmaal speelt." Het park werd destijds overal geëffend en met ijperen boomen beplant, en de tuin en het huis onder CROMWEL vernield, hersteld, om tot woning van den hertog van York te dienen. Het was vroeger de laatste woning van KAREL I; door het park met een dikke muur omringd, bragt men hem van daar naar Whitehall, zijne strafplaats. De Koning, zegt S., is voor het bankethuis, hetwelk regt voor Whitehall staat, tot het uiterste venster aan de regterhand, als men op het konings hof gaat, onthalsd. Het bloed aan de muur, voegt hij er in vollen geloove bij, welk geheel van hart (arduin) steen is, wil daar niet af, zijnde de steen al veel geschrapt, doch slaat telkens plekkerig wederom uit, "over sulcks het noch heel wel te sien is".

De droevige herinneringen hier aan verdreef S. den zelfden avond door een bezoek van des konings Schouwburg (16), alwaar eene heerlijke Vryagie Comedie gezien werd.

In de Schouwburg waren behalven 's konings kamerken (loge) twaalf kamerkens, voor ieder moest men als daar gespeeld werd f 12,--, f 10,--, f 8,-- of f 6,-- voor twee personen betalen. Op de banken 6, 5, 4, 3, 2 of 1 schilling. De Vryagie Comedie, die vertoond werd, ge-[122]schiedde op bevel van den koning, ten einde de tooneelspelers daarin te oefenen, vermits dit stuk bij de komst der koningin onder anderen zoude ten tooneele gevoerd worden. Het hof was echter afwezig wegens de ernstige ziekte van den Generaal MONK. Waarschijnlijk bij het uitgaan van den Schouwburg, terwijl S. "de ongeveerlijk hondert karossen" daarvoor wachtende, stond te tellen, onthieven de Londensche zakkerollers S. van de moeite om op zijn horlogie voortaan te kijken, "zij leenden het mij af, zegt hij, en ik vrees dat zij tot Leeuwarden in Friesland niet zullen overkomen om het mij terug te brengen, althans zoolang ik in Londen was, hebben zij vergeten zulks te doen, maar patientie!

Den 17 liet S. zich met eene boot de rivier op en nederwaarts, voor zoo ver die langs Londen loopt, roeijen en voer twee malen onder de brug door, waar door het sterke waterverval (zijnde bij een gewoon getij van 18 voet, en bij springtij van 21 voet); de stroom zegt S. als het water omtrent twee uren gevallen is, vreesselijk door de pijpen onder de brug doorloopt en een geraas maakt als of men op het strand van de Noordzee staat, terwijl onder de brug menigmaal schuitjes met menschen omslaan, die alsdan niet te bergen zijn. Daar onder door varende moet men stil zitten (17). De brug, op 21 boogen, 250 treden lang, met hare huizen en winkels, hield S. voor het achtste wonder der wereld; wat zou hij nu van de Tunnel wel zeggen? Hij vermeldt nog dat voor aan op de brug voor langejaren eene menigte huizen waren afgebrand, waarvan nog de ledige plaatsen door hout afgeschut waren.

Digt hij Whitehall, zoo schrijft S., ligt eene schuit (vlot?) [123] ongeveer 400 voet lang, en omtrent 100 breed, zijnde "vast aan acht groote oorlogschepen, ankers en touwen, voor twee, achter twee, en op ieder zijde twee, daarop is een vermakelijk speelhuis gebouwd, vierkantig, zijnde op ieder hoek een torentje, anders boven geheel plat, op het plat staan eenige bloembakken enz. Men zeide dat het speelhuis voor de Koningin van Portugal zou zijn, en dat van het plat, om geen brand en andere ongelukken te veroorzaken in de stad en ook omdat het des te beter gezien zoude worden, de vuurwerken zullen afgaan.

S. bezag daarna Lambeth over de rivier en het huis van den Bisschop van Canterbury, en omtrent een half uur gaans achter Lambeth het huis van Janderdisois, gelijk hij schrijft en de zich daarin bevindende antiquiteiten, waarvan de talrijkheid zeer geroemd wordt. Eene verzameling der kleederdragten van bijna alle natiën schijnt het hoofdbestanddeel dier verzameling geweest te zijn. Uit eene gedrukte beschrijving, destijds voor f 1,50 te koop, en welligt nu nog wel hier of daar schuilende, kan men die verzameling nader leeren kennen.

Lambeth vond S. zoo plaisierig liggende, dat hij zegt: "als ick soo veel geld hadde, als ick wenschte dat mijn huysvrouwe behoorde te hebben, wilde ick alsdan daar wel woonen". Terugkeerende zag men op de kant der rivier een hout (zaag) molen, welke CROMWEL door een Hollander had laten maken. Hij voegt er bij, dat hij gehoord had, dat deze tot den doodstraf verwezen, in zijne gevangenis zoodanige molen had uitgevonden en daarom begenadigd werd, [124] terwijl de molen door de Engelschen nog voor een wonder werd gehouden (18).

Den 18 Aug. bezocht S. de kapel van den Koning, "van fatsoen en groote als de Westerkerk van Leeuwarden", en woonde aldaar de godsdienstoefening bij. In drie kamerkens (of loges) op eene galerij zaten de koning, de Hertog van York, de oud Koningin van Bohemen (20), en de Hertogin van York, en vele staatsjuflers. Bisschoppen in het wit gekleed, dienden de vorstelijke personen in het opzoeken van schriftuurplaatsen. Eerst wierden door een geestelijke, in het wit gekleed, de tien geboden,de geloofsbelijdenis en het Onze Vader gelezen; daarna werd op het orgel gespeeld en door 24 in het wit gekleedde en tegen over elkander geplaatste koorzangers heerlijk gezongen. Het gezang geëindigd, gingen twee bisschoppen, in het wit gekleed, midden door de kapel, terwijl al het volk voor dezen boog, zij namen op het einde der kapel, vlak over den koning, plaats, ter wederzijden van een altaar, waarop twee zeer groote gouden kandelaren met waskaarsen stonden. Uit een kostelijk geborduurd boek (de bijbel) werd door den eenen Bisschop iets voorgelezen, waarna vier mannen in het midden der kapel een predikstoel plaatsten, daar er geen vaste predikstoel in de kapel was. De prediker had tot tekst Mattheus VI, vs: 1-4. Na de predikatie werd gezongen en voor den Koning gebeden.

Na het eindigen der godsdienstoefening woonde S. het optrekken der wacht, voorafgegaan door eene eigenaardige Engelsche militaire wijze om den zegen des Heeren over den Koning en de zijnen in te roepen, bij, en bezag het wa-[125]terhuis buiten Londen, waaruit de fonteinen gevoed worden.

Den 19den Aug. bezigtigde S. verschillende gebouwen van Whitehall, en het hof der overleden Princesse Royal (20), hij zag een kostbaar ledikant door de staten van Holland en de heeren van Amsterdam aan haar vereerd, en hoorde dat de Koning zeer bedroefd was geweest over den dood zijner zuster. De galerij, naar de Theems loopende, hadden CROMWELS soldaten zeer vernield. Negen malen bezocht de koning dien dag den Generaal MONK, wien hij zijn vader noemde.

De dag werd met een uitstapje naar het land besloten. S. bewondert, als een echte Fries, "de kostelijke beesten van koeijen, ossen, schapen, zijnde door den banek lustigh vet, de ossen ende koeijen versien met vreeselijk lange end fraaije gekromde hoornen".

Den 20sten werd een veld, Moorfields geheeten bezigtigd, alwaar de hertog en hertoginne van York in een Gildehuis onthaald werden. Uitvoerig beschrijft hij den optogt bij die gelegenheid gehouden. Daarna bezigtigde hij den Tower, "na mijn oog, zegt hij, grooter als de stad Slooten in Friesland. De leeuwen, twaalf in getal (21), de ijzeren mannen, de gewapende koningen te paard, de amunitie, de antiquiteiten, de geschenken aan de gewezen koningen en koninginnen gedaan, werden opgenomen. Daarop volgde de kamer, zegt S., daar de Generaal LAMBERT noch zit gevangen, zijnde de kamer daar aleer de Koningin ELISABETH gevangen is geweest van haar eigen zuster. Het vermoedelijk vonnis van LAMBERT vermeldt S. ook, "daar zitten [126] zegt hij, in de Tower nog 25 gevangen en ook een lord Major, zoo haast de vacantie uit zal zijn zullen hunne zaken bij de hand genomen worden.

S. vermeldt, dat, op den 21 ug., een schipper van Workum, aan het hof des Konings te Londen Oost-Indische eenden en ander gevogelte bragt, welke den Koning van een groot heer in Friesland vereerd werden. De Koning nam ze in dank aan, en liet ze terstond in de vijver van het St. James Park plaatsen.

S. bezag dien dag en den volgenden nog vele merkwaardigheden van Londen, woonde de Bartholemeus kermis in Smithsfield bij en bezocht eene kerk, alwaar, zegt hij "ik over duizenden van dooden ben gegaan, leggende boven mijn hoofd in een verwulfsel ook eene menigte van dooden". Hij vond dit onvoorzigtig, want onlangs was te Leeuwarden, een balk uit het verwulfsel onder de godsdienstoefening neder gestort en had eene vrouw gedood en verscheidene anderen gekwetst. Nadat S. nog verschillende plaatsen in Londen, zoo als de Cammengaerde (?), vóór 32 à 33 jaren, zegt hij, nog een open veld nu een bebouwd plein, de Martenteller (?) hall en de beurs, van 's morgens 11-2 uren open, bezocht had, eindigde hij zijne wandelingen in Londen met een bezoek in eene kerk, door hem Sint Vees (?) genoemd. In de kerk, zegt hij, waren boven mijn hoofd duizenden van menschen begraven. „Ick, myn vrouw en soone, syn over de dooden en onder de dooden doorgegaan."

Den 23sten des avonds, reisde hij met de "Tylboot te 9 uren naar 's Gravesend, bij een Romer Seck en Gloches-[127]ter oesters afscheid van mijne goede vrienden genomen hebbende, arriverende om 1 uur 's nachts in den Gouden Engel, voor vracht 18 Stuivers betalende".

Den 24 bezag hij 's Gravesend, "een klein vuil plaatsje" en voer om 3 uren van daar met den kapitein HOOGENHOECK, voerende het Convoyschip de Kat, van 30 stukken. Voor zij echter aan boord mogten gaan, moesten zij aan boord van een Engelsch oorlogschip eene strenge visitatie ondergaan, daar niemand meer als f l00,-- uit Engeland in contanten mogt uitvoeren. Ook moesten zij zich aan de betaling van een soort van uitgaand regt, onlangs door den koning, zoo als men zeide ten zijnen behoeve, ingevoerd, onderwerpen. S. vond het verblijf op het Hollandsche oorlogschip niet onvermakelijk, te meer daar hij eene voorspoedige reis had, bij stevigen voordewind, zoodat hij reeds den 26sten in Texel aan land stapte, na eenen overtogt van 26 uren. Maar hoe het in die 26 uren vloog, is mij noch wel in de geheugenis, zegt hij, en zal mij mijn leven niet vergeten. Van Texel ging hij den 28sten naar Harlingen en kwam nog dienzelfden avond te negen uren aldaar aan.

Hij besluit zijn memoriaal met eene Generale Aanwijzing van Londens gelegentheydt, waarin echter ook bijzonderheden omtrent den koning KAREL II, zijne gevaren op zijnen zwerftogt na den verloren slag van Worcester, zijne inhaling in Londen, de aanstaande komst der Koningin uit Portugal enz. voorkomen, die ook wel elders zullen te vinden zijn.

Enkele opmerkingen verdienen vermeld te worden. Zoo [128] zegt hij dat de vrouwen in Londen veel op ijzers gaan, zijnde een hand breed hoog en genaamd Pattins. Men herinnere zich dat dit Fransche woord ons schaatsen beteekent (22). Hij besluit zijn memoriaal met deze woorden: "De tegenwoordige koning KAREL II is in het jaar 1658 te Amsterdam een tijd lang ten huize van eenen DAVISON, woonende op de Heerengracht, gelogeerd geweest, daarna in het najaar heeft zijne Majesteit, bij zich hebbende voorschreven DAVISON, den heer MIDDLETON en den kapitein KILLIGRY van Maastricht, thans nog in dienst des Konings en ten hove geacht, Harlingen, Franeker, Leeuwarden, Dokkum, Groningen, Appingedam, Delfzijl en Emden bezigtigd. Daarna is hij weder over Leeuwarden, Bolsward en Workum verreisd. Tot Leeuwarden is zijne Majesteit twee malen gebarbierd, in eene voorname ordinaire barbierswinkel, bij zich hebbende een heer, in Friesland wel bekend, zijnde de koning alzoo hier als elders, van verscheiden personen gezien."

[129]
AANTEEKENINGEN.

(1) Friesche Volks-Almanak voor het jaar 1856.
(2) In de Vaderlandsche Letteroefeningen voor het jaar 1846, p. 693-699, is door J.P. Sprenger van Eyk een verslag en uittreksel medegedeeld van het Memoriaal van de Reys van Sixtus Petri Arnoldinus naar Engeland in 1661.
(3) Zie Catherine Macaulay Graham, The History of England from the accession of James I to the Revolution. London 1781, 4to, vol. VI, p. 51-53. § Dissoute manners of the times ook voor het vorige. Vol. V en VI. Hoogst belangrijk voor de kennis dier dagen, zoowel ten opzigte der gebeurtenissen als zeden en gebruiken, is het Dagboek van Samuel Pepys, den Secretaris der Admiraliteit, onder de regering van Karel II en Jacob II, 1659-1669 gehouden; het heeft den titelvan: Diary and Correspondence of Samuel Pepys F.R.S. ... (the diary deciphered by the Rev. J. Smith A. M. from the originale shorthand M. S. in the Pepysian Library) with a life and notes by Richard Lord Braybrooke, IV vol., waarvan de vijfde druk te London in 1854 het licht zag. Ook voor onze geschiedenis is het belangrijk. Men leze b.v. zijn bezoek in 's Hage in Mei 1660, toen hij Karel II met de vloot te Scheveningen afhaalde, en zie vol. IV de togt naar Chatham in Junij 1667 en de schetskaart aldaar.
(4) De kleynste, voor het thans gebruikelijke Jr. als Junior, of Minor natu, de jongere.
(5) J. Arcerius zingt dan ook:
Ey sjoeg reis oon,
Het dat jimme wir te toon
Opsteld, fen ons Frieske SIKKE,
enz.
(6) Zie ons Geschiedkundig Onderzoek naar het verblijf der Heidens in Nederland. Utrecht 1850. [130]
(7) Ook Pepys, vol. I, 233 en 237 Aº 1661 maakt melding van het strijken der vlag, dat de Engelschen zich als quasi beheerschers der zee aanmatigden. Hoe streng zij dit handhaafden blijkt daaruit, dat toen Sully in 1603 door koning Hendrik IV van Frankrijk was gezonden, om Jacob I met zijne troonsbestijging te begroeten, in een schip, waarop een Fransche Vice-Admiraal het bevel voerde, op hem door den Engelschen Admiraal Mansel gevuurd werd, omdat hij de Fransche vlag durfde voeren, zelfs in het gezicht van Calais, in tegenwoordigheid der Engelsche. De Fransche vlag werd gestreken, en al de klagten van Sully over herstel van aangedane beleediging waren vruchteloos.
(8) Vergelijk Pepys, I, 142.
(9) Catbarina van Portugal, gemalin van Karel II, landde te Portsmouth 14 Mei 1662. Pepys, I, p. 219.
(10) Zie het plan van Londen 1770, p. 436 in H. Chamberlain, History and Survey of London and Westminster Londen (1770) folio.
(11) Na de herstelling der Episcopale eeredienst, onder Karel II, werd de kerk weder gebruikt. Ook de The new view of London, vol. II, London 1708, p. 454 vermeldt de vernieling, en Pepys, II, p. 153 gewaagt nog in 1664 van 's konings last om de kerk te herstellen, die kort daarop in September 1666, bij den grooten brand van Londen, verbrandde, Pepys, II, p. 446, 449.
(12) Pepys, I, p. 91 vermeldt, dat hij op 8 Julij 1660 voor het eerst van zjjn leven de godsdienstoefening, op de Episcopale wijze gevierd, bijwoonde. Vergelijk I, p. 97-98, p. 128 enz.
(13) Zie boven en Pepys, I, p. 129, 148, 149 en 152. Het parlement besloot daartoe 4 December 1660. Het bevel werd 28 Jannarij 1661 ten uitvoer gebragt.
(14) Over Hugh Peters, zie Pepys, I, 106, 112 enz. Pepys zag de executie van Harrison 13 October 1660 te Charingcross. Hij voegt er bij, dat dit de eerste bloedwraak was na 's konings terugkomst. I, p. 114.
(15) Herhaaldelijk maakt Pepys in zijn dagboek over het aar 1661 gewag van zijne vrees door de fanatieken of ultra pu-[131]riteinen. De door hen in Londen veroorzaakte opschudding hadden 7-9 Februarij 1661 plaats. Pepys I, p. 139-141.
(16) Pepys, I, p. 209 maakt in zijn dagboek op den 16-18 Augustus 1661 hiervan ook gewag. Ook vermeldt hij 17 Aug. 1661, dat hij bij eene wandeling in het St. James Park aldaar fraaije en groote veranderingen vond.
(17) Deze brug is de London Bridge. Zie de geschiedenis daarvan bij Chamberlain, I. 1. p. 29-34. Van het gevaar door SIXTUS P. ARNOLDINUS vermeld, gewaagt Pepys ook herhaaldelijk.
(18) Welligt was dit eene der zaken die men den ligtgeloovigen SIKKE op de mouw spelde. Eene andere is de volgende zeer curieuse, door hem bl. 30 vermeld: "Naderhant gehoort, dat op de grensen van Schotlandt, een braef jongh Edelman in een jonge jufrouw versmolten is, gelijck een slack in 't sout."
(19) Elisabeth koningin van Bohemen, dochter van Jacob I, en weduwe van Frederik den keurvorst van de Pfaltz, titulair koning van Bohemen, in ons land als de Winterkoning bekend. Zie Schotels Winterkoning, 1858.
(20) De Princesse Royaal, Maria, oudste dochter van koning Karel I en weduwe van Willem II, prins van Oranje. Zij stierf 24 December 1660 aan de pokken te Whitehall. Zie Pepys, I, p. 65, 133.
(21) De Leeuwen in den Tower. Geen vreemdeling in Londen komende mogt verzuimen dit te zien, van daar komt het dat het woord the Lions, les Lions in Engeland en Frankrijk al het merkwaardige aanduidt in concreto, wat eene plaats bevat: ook van personen, die zich bijzonder kenbaar gemaakt hebben, vooral in kleeding of als toongevers, wordt het gebezigd.
(22) Het Schaatsrijden was in 1661 in Londen evenwel nog niet bekend, althans Pepys, I, p. 355, vermeldt 1 December 1661: Ik ging naar het park, alwaar ik voor het eerst van mijn leven menschen op schaatsen zag rijden, hetgeen eene aardige kunst is. In eene aanteekening zegt Lord Braybrooke, dat de cavaliers, die met Karel II in Holland geweest waren, die kunst naar Engeland hadden overgebragt. Vergelijk Pepys, I, p. 357-358.

>> begin

>> begin