>> HOMEpage

De medicijnkist van de scheepschirurgijn

M.H.H. Engels, maart 2013


♦ De kist met medicamenten en instrumenten was de wapenrusting van de scheepschirurgijn. Uit de grote aandacht die deze kist steeds weer kreeg in vrijwel alle regelingen en voorschriften voor de geneeskundige dienst aan boord, blijkt wel welke grote waarden de autoriteiten er aan toekenden. Bij de uitrusting van de expeditie onder Pieter van der Does in 1599 bemoeiden zelfs de Staten Generaal zich met de inhoud, waaraan men, alle ervaringen en teleurstellingen ten spijt, honderden jaren lang zijn vertrouwen bleef schenken.
♦ Deze kisten zijn van zeer oude datum. William Clowes, die als chirurgijn in de Engelse marine diende, liet een boekje verschijnen, waarin hij niet alleen een beschrijving, maar ook een afbeelding geeft van de medicijnkist die hij in 1563 gebruikte. De oudste beschrijving van een dergelijke kist in Nederland, is te vinden als aanhangsel aan Fabricius Hildanus' Nieuwe Veldtchirurgie. Op een van zijn reizen was deze Duitser in aanraking gekomen met Dr. Buzenius, lijfarts van Prins Maurits en opperchirurgijn van het Staatse Leger. Bij die gelegenheid had Buzenius hem de medicijnkist getoond, waarmee hij de Prins op diens veldtochten placht te vergezellen. Hildanus was zeer getroffen door de inrichting ervan en gebruikte, wat hij gezien had, bij het opstellen van een lijst van medicamenten en instrumenten waarmee een chirurgijn in oorlogstijd op zee of op land voorzien behoorde te zijn.
♦ De verscheidenheid van deze geneesmiddelen was groot. Bijna 250 verschillende laxativa, kruiden, bloemen, zaden, stropen, honingsoorten, gedroogde vruchten, poeders, olieën, zalven, pleisters, gommen, meelsoorten en 'chymica' werden voor een goede chirurgijn onmisbaar geacht.
♦ De kist was verdeeld in laden en vakken. Kruiden en andere drogerijen werden bewaard in leren zakjes, behalve de sterk vochtaantrekkende, die in tinnen busjes geborgen moesten worden. Stropen en conserven gingen in geglazuurde aarden kruikjes; gedestilleerde waters en bijtende vloeistoffen in glazen flessen met tinnen dop; iedere fles had in de kist zijn afzonderlijk, met wollen stof gevoerd vakje. Zalven borg men in stenen potjes, afgesloten door een varkensblaas; pleisters en gommen, metalen, meelsoorten en andere droge stoffen in goed sluitende leren zakjes. In een afzonderlijk ingebouwd kistje was plaats voor het instrumentarium.
♦ De lijst die Hildanus opstelde, toont weinig verschil met die van de Engelse zeechirurgijns Clowes en Woodall en ook de lijsten van medicamenten, zoals die ruim honderd jaren later nog door de Compagnie en de Admiraliteiten vastgesteld werden, wijken er nauwelijks van af, al had men toen, onder invloed van de iatro-chemische opvattingen het aantal chymica wat uitgebreid.
♦ Aanvankelijk bracht een chirurgijn zijn eigen kist mee aan boord, waarvoor hij, buiten zijn gage, geen afzonderlijke vergoeding ontving. Wel heten zowel de Admiraliteiten als de Kamers van de O.I.C. de inhoud door hun doctores medicinae controleren. De Compagnie ging er al vrij spoedig toe over om de kisten zelf te verstrekken; bij de Admiraliteiten werd dit pas omstreeks 1695 ingevoerd, hoewel er al eerder sprake was van vergoedingen voor de aanschaffingskosten bij het monsteren. Dit is mede te verklaren uit het feit dat de chirurgijn op een oorlogsschip een aanzienlijke 'particuliere' praktijk uitoefende, in tegenstelling tot de Indiëvaarders, die het grootste deel van hun patiënten voor hun vaste gage behandelden.
♦ De Amsterdamse Bewindhebbers gunden de leverantie van de geneesmiddelen, waarmee, voor die tijd aanzienlijke bedragen gemoeid waren, aan de apotheek van het Pieters-Gasthuis. Zo leverde het Gasthuis in 1666 voor 6.000 gulden aan medicamenten, welk bedrag in de loop der jaren verder steeg. De sortering van medicamenten en instrumenten is te vinden in gedrukte lijsten, die tevens als ontvangstbewijs voor de chirurgijns dienden. Daarop zijn ook aangegeven de hoeveelheden, die van ieder soort per 100 man, meegevoerd moesten worden. Opvallend is het grote quantum kwik en guajachout, die vrijwel uitsluitend voor de luesbehandeling dienden.
♦ De kisten zelf werden ook door het Gasthuis geleverd. Zij bestonden uit een eenvoudige houten buitenkist, met daarin passend een met ijzer beslagen 'droogkist' voor het opbergen van de medicamenten. De kleinste soort, bestemd voor een voorraad voor 50 man was 120 cm. lang, 60 breed en 70 hoog; de grootste maat, voor 300 man, had de afmetingen 180 bij 70 bij 70 cm.
♦ Het instrumentarium, eveneens geleverd door het Gasthuis bestond uit een zaag, enige messen, een kiezentang, snijtangen en kogeltangen, brandijzers, een ravenbek- en een pelikaantang. Bijzonder kostbaar was de trepaan met toebehoren, twee kronen en nog zeven andere onderdelen, die in elkaar geschroefd konden worden. Verder hoorden er nog bij twee klisteerspuiten, een catheter, twee kleine tinnen spuitjes waarmee vloeistof of zalf in een wond gespoten kon worden en een buisje met hechtnaalden. De lancetten voor het aderlaten werd de chirurgijn zelf geacht te bezitten. Verbandstoffen behoorden tot de uitrusting van het schip; men gebruikte daarvoor oud linnen. Na de onverwacht grote aantallen gewonden in de eerste Engelse oorlog werden bepalingen uit- gevaardigd, waarbij iedere kapitein verplicht werd een hoeveelheid oude lakens aan boord te hebben, afhankelijk van het aantal kanonnen dat zijn schip voerde.
♦ Zolang de chirurgijns nog zelf hun medicamenten meebrachten had de overheid hoogstens zorg om de kwaliteit gehad, maar naarmate zij zelf de verzorging op zich nam, traden er andere moeilijkheden op. Een Resolutie van Heeren Zeventien, van 1681, klaagt over de grote ontrouw en dieverij, die 'in en omtrent de medicamentkisten' werd gepleegd. Sommige chirurgijns verkochten vóór het vertrek dure medicamenten uit de kist, en vervingen die dan door goedkopere. Om dit misbruik tegen te gaan zouden voortaan, na controle van de inhoud, in tegenwoordigheid van de chirurgijn de kisten worden gesloten. De sleutels werden dan opgeborgen in de scheepsdoos, bij de zeilorders van het schip, de kist aan boord gebracht en in de kajuit geplaatst. Pas na het vertrek uit Texel overhandigde de kapitein de sleutels aan de oppermeester. Zolang het schip nog in het Nieuwe Diep lag, moest hij zich maar behelpen, met wat er aan medicijnen in zijn lap- of zalfdoos zat, de lapmiddelen. De Admiraliteiten hebben deze maatregel prompt overgenomen.
[Het bovenstaande uit: A.E. Leuftink, Chirurgijns Zee-compas. Baarn 1963, p. 55, 58.]

>> begin

Lyste van de Medicamenten
Ter Vergaderinge van de Seventiene, de Generale Nederlandsche Geoctroyeerde
Oost-Indische Compagnie representerende gearresteert; die de Schepen van hier na Oost-
Indiën vertrekkende, zullen werden mede gegeven, en dat voor een Schip van 200 Man.
Emplastra 30 Rosarum lb 1½ Succi Liquiritiae P 2 Spiritus Cochleariae
lb 5½ Diapalmae 25 Cinamomi 6 Sanguinis Draconis 6 Spiritus Salis
lb 3 Diachyli Compositi 25 Faeniculi 2 Opium Crudi lb 1 Spiritus Salis Armoniaci
lb 3 De Mucilagnibus P 6 Succi Limonum lb 3 Therebinthiae Venetae 6 Spiritus Vitrioli
lb 1½ De Ranis cum 4 drup: Merc. Conservae lb 1½ Therebinthiae Communis lb 2 Extractum Absinthi
lb 3 Stiptici Paracelsi lb 1½ Rob. Sambuci Mineralia P 1 Salvolatelae Oliosi
lb 5½ Defensivi Vigonis lb 1 Rosarum Rubricarum 9 Viridis Aeris 6 Salis Cardui Benedicti
lb 1½ Cumini Radices 9 Argenti Vivi 3 Ruptorii
lb 1½ Opodeldogh. lb 2 Chinae lb 1½ Aluminis Crudi Gereetschappen
lb 1½ Ocycroci lb 1½ Liquiritiae lb 1½ Boli Armeni 2 Stukken Bort-papier
Unguenta lb 1½ Iridis Florentinae lb 3 Cerussae 1 Boek Wit-papier
lb 4½ Albi Caphurati lb 2 Salsae-perillae 6 Coralli Rubro 1 Boek Grauw-papier
lb 4 Aegyptiatici lb ½ Contrajerva 6 Coralli Albi 1 Strengetje Zijde
lb 4½ Basilici Herbae lb 3 Lithargyrii Aurei 2 Clistere-pijpen tot Blasen
lb 1½ Diapompholygos lb 3 Absinthii Vulgaris lb 1½ Lapidis Calaminaris 6 Blasen
lb 3 Digestivi lb 3 Althaeae lb 1½ Minii 3 Sponsen
lb 1½ Althaeae Compositi lb 3 Cardui Benedicti lb 1½ Sulphuris Vivi 4 Vellen voor Leer
lb 1½ Populei quibus adduntur lb 1½ Rorismarini 6 Terrae Sigillatae 1 Mortier en Stamper
lb 1½ Cerae Albae lb 1½ Rutae 3 Tutiae Praeparatae 2 Scheer-bekken
lb 1½ Cerae Flavae lb 3 Salviae lb 1½ Vitrioli Albi 1 Gang-bekken
Olea lb 3 Scordii 1½ Vitrioli de Cyperis 1 Zyringa en 2 Pijpen
lb 1½ Lumbricorum lb 1½ Fungi s. Bovist. Animalia, eorumque Partes 2 Tinne Spuytjes
lb 1½ Laurini Flores lb 3 Axungiae Porci 2 Drank-kroesen
lb 4 Rosarum 2 Croci lb 2 Oculorum Cancr. 2 Oly-maatjes
lb 1½ Therebintinae lb 2½ Chamomillae Romanae lb 2 Rasura C. Cervi 2 Oly-flesjes
3 Anisi lb 2½ Sambuci 4 Spermatis Ceti 6 Tinne koppen
3 Juniperi Cortices, Fructus, Ligna & Semina 3 Cornu Cervi Usti 1 Trechter
? Petrae lb 2½ Corticum Ligni Gaujaci 3 Cantharidum 1 Pints-kan
3 Sulphuris 6 Corticum Granatorum Chymicalia 1 Half Pints-kan
3 Vitrioli lb 1½ Baccarum Lauri 1 Tartarum Emeticum 1 Mutsken
4 Succini lb 6 Tamarindorum lb 1 Infusionis Cantharidum 1 half Mutsken
1 Menthae lb 3 Ligni Guajaci lb ½ Liquoris Tartari 1 Dieet-ketelken
1 Cario Philorum lb 1 Seminis Anisi 1½ Vitr. Antimonii 1 Suppositori lepel
1 Macis lb 1 Seminis Cumini 4 Antimonii Diaphoretici 2 Pannetjes
Opiata in massam Pilularum redacta lb 1 Seminis Lini P 2 Aquae Theriacalis 2 Spatels
1½ Laudani Opiati Pulveres 10 Aquae Divinae Fernelii 1 Hamerken
lb 1 Theriacae Andromachi lb 3 Restaurativi 9 Aquae Fortis 1 Canon met Naalden
lb 1 Diascord. Fracastori lb 3 Cremoris Tartari lb 1½ Capitis Mort. Vitrioli 1 Spiegel
Laxativa 9 Aluminis Usti lb 1½ Balsami Copayvae 2 Brieven met spelden
6 Extracti Catholici Succi condensati, Gummi & Resinae 3 Balsami Peruviani 25 Witte Pottjes
lb 4 Pill: Ruffi 6 Aloës 4 Balsami Sulphoris Anisati 6 Ampetjes
lb 1½ Foliorum Sennae 8 Ammoniaci 8 Balsami Terebintinati 1 Schaaltje met gewicht
lb 2 Rhabarbari lb 1 Caphurae 3 Croci Martis 1 Beslooten Seefjen
lb 1 Radicum Jalappae 3 Elemni 4 Florum Sulphuris 1 Partye oud Linnen
3 Scammonii 2 Euphorbii 3 Sacchari Saturni 1 Oly-steen
2 Resine Jalappae 6 Galbani lb 1½ Lapidis Prunellae 1 Handboek C. Battum
Mellita 2 Guttae Gambae 1½ Mercurii Sublimati Spaansche Zeep
lb 3 Mellis Rosarum 3 Mastiches 6 Mercurii Praecipitati Rub. Voor de Salf-doos in Texel te gebruyken
lb 3 Mellis Albi 6 Myrrhae 4 Mercurii Dulcis 4 Aquae Divinae Fernelii
Aquae 1½ Sarcocollae 6 Turpeti Mineralis 4 Pulveris Adstringentis
25 Alexipharmacae lb 1 Elexiris Prop. Paracelsi 2 Bovist
8 Elexiris Propri cum Spiritu Salis Armon. 8 Defensivi Vigonis
8 Diapalmae
4 Ungt. Digestivi
4 Ungt. Albi Camphurati
4 Ungt. Diapompholygos
1 Extracti Catholici
2 Diascordii Fracastorii
1 Antimonii Diaphoretici
2 Alumnis Usti
1 Velletje root Leer
1½ Laaken

By d'Erfg. van Paulus Matthyysz. [te Amsterdam] gedrukt

Aldus gearresteert ter gemelte Vergadering, in Zeeland, den 27 October 1705
Ik onderschreven Mr. ..... opper-chirurgyn, op 't schip ..... bekenne, naar voorgaande visitatie van de medecynkisten, dezelve bevonden te hebben, van alles in de bovenstaan lyste vermelt, behoorlyk versien te wezen.
Actum den .....

>> begin


CATALOGUS
ofte een Lyste der
Medicamenten en Instrumenten,
Die yder CHIRURGYN naer sijn wel-gevallen
en tot sijn gebruyck kan uyt-kiesen, om sijn
Medicamenten-Kist te versien.
Opiata
Heriacae.
Methridati.
Laudati Opiati.

Laxativa
Consectionis Hamech.
Diaphruni solitivi.
Diapgenici.
Elect. e succo Rosarum.
Extracti Catholici.
Pilularum Cochiarum.
Foliorum Senna.
Hermodactillorum.
Rad. Jalappa.
Rhabarbari.
Schamonii.
Guttae Gambae.

Mellita
Mellis Rosarum.
Mellis Albi.
Diamori.

Conserv. & Rob.
Conserv. Rosarum.
Mivae Cidoniorum.
Roh. Acatiae.
Rob. Ribisiorum.

Aquae
Cardui Benedict.
Plantaginis.
Spermantis Ranarum.
Vitae.
Cinamomi.

Olea
Rosarum.
Camomillae.
Anethini.
Anisi.
Amigd. Amarum.
Hiperici.
Juniperi.
Taurini.
Terebenthinae.
Liliorum.
Mirtillorum. Lini.
Papaveris.
Petrae.
Spicae.
Succini.
Sulphuris.
Vitroli.

Unguenta
Basilici.
Digestivi.
Apostulorum.
Egiptiaci.
Aureum.
Defensivi.
 De althea compositi.
Albi camphurati.
Diapompholigoso.
Nutrici.
Populei.

Emplastra
Diachyli compositi.
Diapalmae.
Bethonicae.
De Mucciaginibus.
De Meliloto.
De Ramus cum Mercurio.
Oxicrocei.
Paracelsi.
Griei.
De Minio.

Chymica
Antimonii praeparati.
Croci Martis.
Turpeti Mineralis.
Praecipitati Rubri.
Sublimati.
Caput mortui Vitrioli.
Aqua Fortis.
Lapidis prunele.
Florum sulphuris.
Ruptorii.

Volgen nu de Simplicien.
Radices
Aristolochia Fubacca & Longae.
Chinae.
Salsae Parillae.
Zeodariae.
Gentianae.
Polipodii.
Quercini.
Clicerisae.
Iridis.

Herbae
Absinthii.
Agrimoniae.
Beronicae.
Bismalvae.
Cardili Benedicti.
Pirosae.
Foliorum.
Querce.
Salviae.
Scordii.
Calamenthi.
Vetronicae.
Fungus.

Flores
Croci Rosarum.
Rubrarum.
Sambuci.
Chamaemeli.
Meliloti.
Centauri.

Cortices, fructus &c.
Baccarum Lauri.
Cortinis granatorum.
Corticis lignis Guajaci.
Ligni Guajaci.
Colocinthidum.
Glandium.
Hordei mundani.
Sem Anisi.
Sem Foeniculi.
Et cumini.
 Farinae
Altheae.
Consolidae.
Majoris.
Fabarum.
Hordaei.
Faenugraeci.
Lini.
Lupinorum.

Pulveres
ALuminis ust.
Addisenteriam.
Ad Gonorhaeam.
Restrinctivi.

Succi Condensari, gummi & Resinae
Elemni.
Ammoniaci.
Galbani.
Mastiches.
Myrrhe.
Euphorbii.
Aloës.
Sarcocollae.
Rosinae.
Olibani.
Camphurae.
Sanguinis diaconis.
Therebenthinae communis.
Et Venetae.
Cerae albae.
Et flavae.
Opii.
Tamarindi.

Mineralia & marina
Viridis aeris aluminis crudi.
Argenti vivi.
Boli armeni.
Cerussae.
Coralli Rubri.
Et albi.
Litargiri auri.
Lapidis calaminaris.
Minii.
Terrae sigillatae.
Tutiae preparatae.
Sulphuris.
Vitrioli albi.

Animalia, eorumque partes
Cantharridis.
Ax. porci.
Cornu cervi usti.
Oculorum cancri.
Spermatis ceti.
Mumiae.
Ovorum.

Die Chirurgicale Instrumenten
Een Trepaen, met alle sijn toe-behooren.
Een Sage, met alle sijn toe-behooren.
Een Sny-tange.
Een Loot-schroeve.
Een Dilatorium.
Verscheyden Koren-tangen en kloot-tangen.
 Een Cacheter.
Setum Tange.
Tant-tangen.
Sack-koker gestoffeert.
Lancetten.
Scheeren en Scheermessen.
Spatels groot en kleen.

Volght nu ander verscheider Gereetschappen, ende eenige kleynigheden
Een partye out doeck, En deel fijn werck Grooten kleine Spalken.
Groote en kleyne Stroy-armen. Hayr-snoer-Lint.
Stringen zyde en garen.
Blasen Sponcien.
Vellen van root en Wit Leer.
Clistery-pypen.
Brieven met Spelden.
Een Mortierken.
Besloten Seefkens
Een Schaeltjen met wichten.
Een koper panneken.
Een Decoctum ketelken.
Een Suppositori Lepel.
Een Trechter.
Een dranck ende infusi Kroesken.
Maetjens van een heel en een half muddeken.
Een Salf-doosken.
Ventosen ofte Koppen.
Een kleene siringe.
Een gang-Becken.
Een Scheer-Becken.
Een Spiegeltjen.
Oli-Steentjes.
Wit en graeu Pampier.
Een Schryfboeck.
Een Hand-Boeck.
Battum P. Pigraeus
De Chirurgie van Ambr. Paré.
Den kleynen Herbarius.
Ende soo voorts, na yders believen ende goet-dunken

>> begin